Edebiyatımızın zeka ve marifet göstergesi: Muamma
Klasik edebiyatımız daha çok kadim aşkların asaletini yansıtan şiirlerle tanınır. Ancak bir tür var ki o hisse değil, zekâya ve zihne hitap eder: Muamma. Bu türe dair şiirleri kaleme almak da çözmek de kolay değildir. Arapça, Farsça, ebced hesabı, İslam kültürü, dil bilgisi, klasik edebiyat gibi çeşitli alanlarda bilgi sahibi olmak gerekir. Peki, muamma nedir? Muamma nasıl çözülür? Muamma beyit örnekleri nelerdir?
◾ Muamma "gizlenmiş, gizli ve güç anlaşır söz" anlamına gelir. Edebiyatımızda bir ismin gizlenmesi için düzenlenmiş bilmecelere denir.
◾ Muammalar, ilk olarak Allah'ın doksan dokuz ismi hakkında düzenlendi. Fakat sonradan kişi isimleri için de yazılmaya başlandı.
◾ Muammalar daha çok manzum oyunlardı. Bu bakımdan zekâ ve kabiliyet göstergesi olarak kabul edilirdi. Bundan dolayı da ayrı olarak yazılan muamma kitaplarında bilmecelerin nasıl çözüleceği anlatıldı.
◾ Muammanın ilk defa Arap edebiyatında ortaya çıktığı düşünülür. Ancak bu tür Molla Câmî, Hüseyin Mu'ammâyî gibi İranlı şâirlerin ilgi göstermesiyle Fars edebiyatında gelişti.
◾ 15. yüzyıl Timurlu hükümdarı Hüseyin Baykara, devlet işleriyle öğleden önce ilgilenir, öğleden sonrasını ise kültür, sanat ve edebiyat adamlarıyla sohbete ayırırdı. Zamanla bu meclisler kendi ismiyle anıldı. Baykara meclislerde muamma okunur ve çözülmeye çalışılırdı. Bu durum muamma türünün gelişmesinde önemli rol oynadı.
◾ Muamma, edebiyatımıza İran yoluyla geçti. İlk Türkçe muamma örnekleri 15. yüzyılda verildi. Muin bin Mustafa, Ali Şir Nevâyî, Gaybî bu türün ilk temsilcileriydi. Asıl gelişimi ise 16. yüzyılı buldu.
◾ Muamma yazan bazı şairler şunlardır:
↪Fuzulî
↪Adnî
↪Lami'î
↪Edirneli Emrî
↪Nabî
↪Neylî
↪Sabit
↪Kamî
↪Kınalızade Ali Efendi
↪Sürurî
↪Sünbülzade Vehbî
↪Münif
↪Salih Çelebi
↪Fıtnat Hanım
◾ Muammalar sadece insan isimleri için yazılır, bu isimler de en başta verilirdi.
◾ Genellikle beyitler halinde kaleme alınırdı. Ancak mensur, kıta ve mesnevi tipinde örneklerine de rastlanır.
◾ Klasik edebiyatta sanat ve anlam derinliğine dayanan Sebk-i Hindî akımın yaygınlaşmasıyla, zeka göstergesi olan muamma türüne dair örnekler arttı.
◾ Ya doğrudan bir isme işaret eder ya da verilen ipuçları ile ortaya çıkarılan harflerin bir araya gelmesiyle bir ad ortaya çıkarılırdı.
◾ Bir beyitte tek bir isim olabileceği gibi birden fazla da isim yer alabilirdi.
◾ Gizlenen isim genellikle ikinci mısrada bulunurdu.
◾ Muamma hisse değil zekâya ve zihne hitap ederdi.
◾ Muammayı hem yazmak hem de çözmek için Arapça ve Farsça bilinmesi gerekirdi. Bunun yanı sıra ebced hesabı, İslâm kültürü, çeşitli inançlar, dil bilgisi, klasik edebiyat alanlarında da bilgi sahibi olmak gerekirdi.
◾ Muammada harflerin sembolik değerleri, ebced hesabındaki sayısal karşılıkları, harflerle günler arasında ilişki (elif-pazar, bâ-pazartesi, cim-salı dal – çarşamba, he-perşembe, ra- cuma, zal-cumartesi), on iki burcun belli harf ve sayıları göstermesi, yedi gezegenin belli harfleri göstermesi (Kamer-rı, Utârid-dâl, Zühre-he gibi ), harf-organ ilişkisi (boy-elif, ağız-mîm, zülf-dâl) önemli bir yer tutar.
