Mecmualar ışığında İstanbul beyitleri
İstanbul... Kuruluşundan bu yana birçok medeniyete ev sahipliği yapan o kutsal beşik. Bu ev sahipliği, farklı kültür mozaiklerinin oluşmasına ve çok büyük bir kültürün oluşmasını sağladı.1453'ten itibaren Osmanlı'nın başkenti olan İstanbul, fetihten sonra Türk sanatında hem mekân hem de ilham kaynağı olarak yer edindi. Üstelik yalnızca mekân olarak kalmadı hem sevgili yerine kondu hem de Allah'a ulaşan eşik sayıldı. Sizler için mecmualara yazılmış İstanbul beyitlerini derledik.
💠 "Cem" yani toplama kökünden gelen mecmua kelimesi "toplanmış bir araya getirilmiş" anlamına gelir. İlk etapta eski Türklerde bulunan cönkler gibi ayetler, hadisler, faydalı bilgiler, tarihi kayıtlar, maniler, şiirler gibi bütün bilgilerin toplandığı bir defterken zamanla gelişip düzenli bir tasnif ve tertiple bir araya getirilip türlerine göre özellikler gösteren bir kitap özelliği kazanır.
💠Mecmualar, genelde bir veya birçok yazar yahut şaire ait çeşitli şekil ve hacimlerdeki dinî, din dışı nesir ya da şiirlerden oluşan derleme kitaplardır.
💠Gelin Mecma'u'n-nezâ'ir, Pervane Bey Mecmuası, düzenleyeni bilinmeyen Mecmû'atü'l-Letâ'if ve Sandûkatü'l-Ma'ârif, Hisâli'nin Metâli'ü'n-nezâ'ir mecmualarındaki İstanbul beyitlerine yakından bakalım👇
Mısr-ı dilde şâzlık olmaz hayâlin gelmese
Şehr-i İstanbul'a benzer kim ola hünkârsuz
Selmân
"Hayalin gelmese Mısır'da (Mısır'ın gönlünde) kuralsızlık/kural ihlali olmaz. Gönül İstanbul şehrine benzer. Nasıl ki O (İstanbul) padişahsız, hünkârsız olamaz benim gönlüm de sensiz, senin hayalin olmadan olamaz".
💠
◾ Mecma'u'n-nezâ'ir'de yer alan Hafî'nin "Yâr bulunmaz cihânda ey gönül agyârsuz/Kim ayıbsuz yâr isteyen kalırmış yârsuz" matla beyitli, "-suz" redifli gazeline nazire olarak yazılmıştır.
◾ Şair, sevgilinin hayalinin Mısır'da kural ihlaline, karışıklığa yol açtığını söyler. Fakat sevgilinin hayali olmadan da padişahsız İstanbul'a benzeyeceğini iddia eder. İstanbul hünkârsız olunca karışır, zafiyet sahibi olur.
◾ Bir başkentte hünkârın olmaması siyasi karışıklıklara yol açar. Düşmanlar artar, bu yüzden hükümdar şarttır. Sevgili de aşığın gönlünün hükümdarıdır. Şairin ülkeler, şehirler üzerinden gitmesi şiiri somut bir düzleme sevk eder. Şair gönlünü İstanbul'a sevgiliyi de hünkâra benzeterek teşbih yapar.
Nâmeler gelse kaçan İstanbul-ı âbâddan
Bûy-ı zülfüñi sehergeh aluram Bagdâd'dan
Muhibbî
Ne zaman ki mektup gelse o (mamur) âbâd olmuş İstanbul'dan. Saçlarının kokusunu alırım seher vakti Bağdat'tan.
💠
◾ Şair padişahlardan Kanuni Sultan Süleyman'a ait olan bu gazel, Mecma'u'n-nezâ'ir'de yer alır. İki kadim şehir arasında bağ kuran Muhibbi bunu sevgiliden gelecek nağmeyi sebep göstererek yapar. Bu nazirenin Bağdat Seferi'nde yazılmış olması muhtemeldir. Çünkü Bağdat Seferi 1533-1535 yılları arasında gerçekleşmiştir.
◾ Beyitten de görüleceği üzere Muhibbi uzak kaldığı sevgilisini ve İstanbul'u özler. Kendi başkenti olan İstanbul'u "âbâd"(bayındır, kalkındırılmış) diyerek yüceltir.
◾ İstanbul'dan gelen mektuptan sevgilisinin saçlarının kokusunu alan Muhibbi, sevgilisinin saçlarının kokusu ile payitahtın kokusunu benzetir.
◾ Bir yerde sevgilisini İstanbul'un yerine, İstanbul'u sevgilisinin yerine koyarak hüsn-i talil sanatı yapılır. Muhibbi'nin kalıp halinde kullandığı mazmunlardan biri olan buy-ı zülf hem saçın bağlayıcılığı hem de kokunun unutulmazlığı gibi özellikleriyle tam bir özlem ifadesidir.
Ger güzellerle Celîlî olur iseñ bâde-nûş
Yok durur işret mekânı şehr-i İstanbul gibi
Celîlî
Celili eğer güzellerle içersen zevk sefa içinde olursan (olacaksan) Şehr-i İstanbul gibi (İstanbul'dan daha iyi) işret mekânı (içki meclisi) yoktur.
💠
◾ Bâde-nûş, işret gibi ifadelerle dizeler arasında bağlantı kurulur. Şairin mahlası olan Celîlî büyük, ulu demektir aynı zamanda Esma'ül Hüsna'da da "el Celil" şekliyle yer alır. Tasavvufi anlamda işret meclisinden kasıt dergâhlar olabilir. Yine şair eğer mahlasını hem sözlük anlamlarıyla hem de ismi olarak kullandıysa hem Esma'ül Hüsna'daki anlamını hem de kendisini kastetmiş olur. Bu söz sanatına divan şiirinde hüsn-ü tahallüs denir.
Bilgi Notu:
Hüsn-i Tahallüs Nedir?
Klasik edebiyatta şiir, nesir gibi türlerde konular arasında anlam birliği ve alaka kurularak yapılan söz sanatı.
Ak sancak kıldı İstanbul'u rûşen nitekim
Dîde-i Yâkûb'ı açdı Yûsuf'un pîreheni"
Hayalî
Yusuf'un gömleğinin Yakup'un gözlerini açması gibi ak sancak da İstanbul'u aydınlık, görünür kıldı.
💠
◾ Hayalî'nin yazdığı bu gazel Mecma'u'n-nezâ'ir'de yer alır. Bu beyitte ya İstanbul'un fethine atıf yapar yahut bir sefer dönüşü Kanuni Sultan Süleyman'ın ak sancağı ile İstanbul'u aydınlattığına işaret eder.
◾ Osmanlı Devlet'inde padişaha mahsus bayrağın Fatih Sultan Mehmet döneminde ak olup II. Beyazıd, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni devirlerinde de aynı kaldığı nakledilir. Bu beyitte ak sancak, Hz. Yusuf'un gömleğine İstanbul ise karanlık hali ile Hz. Yakup'un görmeyen gözlerine benzetilerek teşbih yapılmıştır. Şair Hz. Yusuf ve Hz. Yakup'un kıssasına telmihte bulunur.
