Mekânın Hafızası: Şehrengizler

📌 Edebiyat, insanların hissettiği duygularını güzel bir dille yazıya aktarmak olarak kısaca tarif edilir. İnsanın konusu olan her şey zamanla edebiyatın da konusu haline gelir. Şehrengiz de insanların bir arada bulunma tecrübesinden ortaya çıkan şehir hakkında yazılan manzum eserlerdir. Farsça kökenli olan kavram şehrin karışması anlamına gelir. Edebi olarak ise bir şehrin güzelliğini, tarihini, içinde yaşayan insanları anlatan edebi eserlerdir.

📌 Şehrengizler konu olarak, şehir hayatı, doğal ve tarihi güzellikler, sosyal meseleler, olaylar, kişiler, edipler ve âlimleri ele alır. Bir tarihi vesika olarak da incelenen eserler, Müslümanların toplum ve şehir anlayışını ortaya koyması açısından da mühim evraklardır.

(X) 🔍 Bilgi Notu:
Şehrengizlerdeki şehir yaşantısı bugün idealize edilen formdur. Beraber yaşama kültürü ile alakalı eserler, şehrengizlerden çokça faydalanır.

Alev Alatlı ile yaptığımız mülakatı okumak için tıklayın

📌 Şehrengizler yazıldıkları zaman diliminde var olan tüm sosyal yönleri gösterirler. Bir şehrengiz incelendiğinde, eserin yazıldığı döneme dair kültürel, sosyal yapı en ince ayrıntısına kadar ortaya çıkar. Muhteva ve yapısına göre şehrengizler üçe ayrılır. İlk grup, güzellere adanan eserlerdir. Burada öne çıkan bir güzel olur ve şair bu güzelin faziletlerini eser boyunca anlatır.

📌 Ara ara şehrin güzelliklerine de değinilir. İkinci grup, meslek ve sanat erbaplarına dairdir. Şehirdeki sanat ve zanaat ustaları tanıtılır. Bu yönü ile şehrengiz adeta bir tezkire, ansiklopedi işlevi görür. Üçüncü ve en önemli grup ise şehrin maddi ve manevi güzelliklerini anlatanlardır. Edebiyatımızda bu tür daha baskındır. Bu şehrengizler sayesinde Anadolu ve Balkanlar'ın ruhuna dokunabiliyor, mekânın hafızasını teneffüs edebiliyoruz.

(X) 🔍 Bilgi Notu:
Şehir tarihi, bilhassa kültürel tarih alanında çalışan araştırmacılar dönem şartlarını anlamak için evvela şehrengizlere müracaat ederler.

Cemil Meriç'in kaleminden edebiyatımızın önemli simalarını okumak için tıklayın

📌 Her edebi tür gibi şehrengizler de belli bir nizam içerisinde telif edilir. Mesnevi nazım şekli ile yazılan eserler; münacat ile başlar, niçin yazıldığının anlatıldığı sebeb-i telif bölümü ile devam eder, konunun işlendiği bölüm ile olgunlaşıp hatime ile sona erer.

(X) 🔍 Bilgi Notu:
Agâh Sırrı Levend, şehrengiz türünün Osmanlı döneminde teşekkül etmiş bir tür olduğunu savunur. Ona göre Fars dili ve kültüründen bir etkilenme söz konusu değildir.

↪ Münacat: Allah' (CC) yakarmak anlamına gelen münacat çoğu edebi tür gibi şehrengizlerin de giriş bölümünde bulunur. Lakin şehrengiz münacatlarında şairler, gezdikleri ve güzellere bakmaları gibi sebepler ile üzerlerine farz olan ibadetleri yerine getiremediklerini beyan ederek Yüce Allah'tan (CC) bağışlanma dilerler.

↪ Sebeb-i telif: Yazılış sebebi olarak tercüme edilen bu bölümde şair, eseri niçin, neden yazdığı gibi sorulara cevap verir. Çok etkilendiği ve güzel bulduğu şehiri unutulmaz kılmak ana sebeptir. Peşisıra şehrengizin yazıldığı şehir övülmeye başlanır. Burada diğer şehirlerle arasında bir karşılaştırma yapılması da söz konusu olur.

↪ Konunun İşlendiği Bölüm: Şair, şehir tasvirinden sonra güzeller tasvirine geçer. Şairin amacı, belirli bir meslek erbabı ile onların uğraştıkları sanatları anlatmaktır. Anlatılan güzeller erkek olup isimlerine kafiyeli sözler eklenir, mesleklere uygun cinaslar yapılarak şehrin güzelleri anlatılır. Bazen güzellerin adları söylenir, bazen de adları belirtilmeden tasvir edilir (Canım, 2011: 293).

↪ Hatime: Eserin bitiş bölümüdür. Bu bölümde, bir genelleme yapılır. Eserin yazıldığı şehre dair övgüler bir kez daha zikredilir. Nihayetinde bir dua ile şehrengiz hitama erer.

Yedi Güzel Adam'dan alıntılar okumak için tıklayın

📌 Edebiyatımızda 16-19. yüzyıl arası telif edilen şehrengiz türü, şehirleri tasvir etmesi, devrin ekonomik, sosyal, kültürel özelliklerini zikretmesi bakımından önemli bir nazım şekli olmuştur. Birçok şair bu türde eser vererek önemli bir literatür oluşmasına hizmet etmişlerdir. Sizin için öne çıkan şehrengizleri bir sıraya matuf olarak paylaşıyoruz.

🔷 Mesîhî ➡ "Şehr-engîz Der Medh-i Cüvânân-ı Edirne"
🔷 Zâtî ➡"Şehr-engîz-i Edirne"
🔷 Kâtib Davud➡ "Şehr-engîz-i İstanbul"
🔷 Taşlıcalı Yahyâ➡ "Şehr-engîz-i İstanbul"
🔷 Lâmi'î Çelebi➡"Şehr-engîz-i Bursa"
🔷 Hayretî➡"Şehr-engîz-i Belgrad"
🔷 Hayretî➡" Şehr-engîz-i Yenice"
🔷 Üsküplü İshâk Çelebi➡"Şehr-engîz-i Bursa"
🔷 Üsküplü İshâk Çelebi➡"Şehrengîz-i Mahbûbân-ı Vilâyet-i Üsküb"
🔷 Usûlî➡"Şehrengiz-i Yenice"
🔷 Usûlî➡"Şehr-engîz-i Edirne"
🔷 Nihâlî ➡"Bursa Şehrengizi"
🔷 Cefâyî➡"Şehr-engîz-i Rize"
🔷 Fakîrî➡"Şehr-engîz-i İstanbul"
🔷 Sâfî➡"Şehr-engîz-i İstanbul"
🔷 Za'fî-i Gülşenî➡"Moton Şehr-engîzi"
🔷 Za'fî-i Gülşenî➡"Şehr-engîz-i Âbkır"
🔷 Za'fî-i Gülşenî➡"Şehrengiz"
🔷 Âşık Çelebi➡"Şehr-engîz-i Bursa"
🔷 Kerîmî ➡"Şehr-engîz-i Edirne"
🔷 Vechî➡ "Şehr-engîz-i Gelibolu"
🔷 Firdevsî➡"Şehr-engîz"

İslam Sanatları hakkında genel bir bilgi almak için tıklayın

📌 Edebiyatımızda şehrengiz türünün ilk eseri olan kitap, bir tür başlangıcı olması sebebiyle çok ciddi derecede kıymet görür. Şehrengiz; Edirne'nin tarihi, tabii güzelliklerine ve güzellerine odaklanır. Eserin başlangıcında şair dini yükümlülüklerini yerine getiremediği için pişmanlıklarını Hak Teâla'ya arz eder. Mesîhî, Edirne'yi tasvir ettiği bölümde; Padişah ile geldiği şehri, ana hatlarıyla anlatır. Bu bilgiler dönemin sosyolojik tespiti açısından da çok önemlidir.

Mesîhî kimdir?
Priştinelidir. Sehî'nin tezkiresinde geçtiğine göre iyi bir eğitim almış ve II. Bayezid döneminde İstanbul'da bulunmuştur.

(X) 🔍 Bilgi Notu:
178 beyitten oluşan şehrengiz, "Mefâ'îlün/Mefâ'îlün/Fe'ûlün" vezni ile kaleme alınmıştır.

Eserden alıntı

➡

"Sâkî şu denlü turdı gice hidmetünde kim
İndi sürâhinün kara sular ayağına"

Günümüz Türkçesiyle

(Saki kimin hizmetinde dönüp durdu gece boyu
Sürahinin ayaklarına kara sular indi)

➡

"Gördi kim uçmağa döndi dürlü zînetle zemîn
Yire uçmak kasdına açdı o dem şeh-per hilâl"

Günümüz Türkçesiyle

(Kim cennete vardı da türlü süslerle yeryüzüne döndü gördü
Yere cennet kastına o zaman açtı büyük kanatlarını)

Mehmet Akif Batı'ya nasıl seslendi? Okumak için tıklayın