Mana ustası Şeyh Galib'ten inci değerinde beyitler
Divan edebiyatında öyle şiirler vardır ki söz ve anlam incisi konumundadır. Anlam katmanına bürünmüş şiirlere sahip olan isimlerden biri de divan edebiyatının son temsilcilerinden "düşüncenin alevi ile oynayan" Şeyh Galib'tir. Kelimelerle yaptığı oyunlarla edebiyat tarihimizin bir dönemini kapatıp bir dönemini açtıran büyük şair, sözden ziyade anlama önem vermiştir. İşte Şeyh Galib'in mana kuvvetinini gösteren inci değerindeki beyitleri ve şerhleri...
Meşhur, "Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen/ Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen" dizelerinin sahibi Şeyh Galip, Baki, Fuzuli, Nef'i ve Nedim'in de aralarında bulunduğu divan edebiyatının beş büyük temsilcisinden biri olarak kabul edilir.
Divan şiiri gerçek anlamda Şeyh Galib ile sona ermiştir. Şiirinde yeni imgeler bularak kısırlaşan ve ifade zorluğu yaşayan Divan şiirinin ufkunu genişletir. Güçlü bir hayal gücü olan şair, modern zamandaki sembolizme benzeyen ve Sebk-i Hindî adıyla anılan bir edebi akımın etkisinde kalarak oldukça derin ve kapalı bir şiir dünyası oluşturur.
Şeyh Galib, şiirlerinde son derece kapalı, mecaz sözlerle dolu, söz sanatlarına ağırlık veren bir dil kullanır. Yenilikçi yapısı ve derin hayalleriyle düşünce ve betimlemeye dayalı özgün bir anlatım dili oluşturur. Şeyh Galib bir yandan Tasavvuf düşüncesini şiirleştirirken bir yandan da ilahi aşkın Divan şiirindeki en büyük ve doruk şairi olmuştur. Şiirlerinde genellikle İlahî aşkı, dinî-tasavvufî konuları, insanın yüceliği ve hoşgörü gibi temaları işler. Aynı zamanda ateşin ve aşkın şairi olarak bilinir.
İşte şairin tasavvuf hamuruyla yoğrulmuş mecazlarla dolu şiirleri...
"Teblerze-zad gevher-i galtan-ı gurbetim
Mihr-i sadef sabah-ı Nişabur'dur bana"
Ateşli titremelerle doğup gurbete yuvarlanmış bir inci tanesiyim. Sadefin aydınlığı (veya sevgi ve şefkati), benim için sanki Nişabur sabahı gibidir.
Bu beyit Şeyh Galib divanının ilk gazelinin dördüncü beyiti olan beyitidir. İlk etapta tasavvufta varlığın oluşumu ile ilgili coşkun anlayışı dile getiren beyit, farklı pek çok anlamı da içerir. Muhammed Nur Doğan, Aynaya Yolculuk isimli eserinde, "z" harfinin titreşimli etkisinin beyite oldukça katkı sağladığını bildirir. Doğan bu beyiti, Kur'an-ı Kerim'deki "Zilzal" suresinin girişi gibi ahenkli olduğundan bahseder: "İza zülziletil ardu zilzaleha: Yer o müthiş sarsıntı ile sarsıldığında."
Farsça birleşik bir isim tamlaması olan "teb-lerze" aslında humma titremesi, ateşli, ıstıraplı titreyiş anlamındadır. "Zad" ise doğmuş anlamındadır. İki kelime birleştiğinde teblerze yani " ateşli ıstıraplı titremelerden doğmuş" anlamı çıkar.
Burada Nişabur kelimesi önem arz eder. Nişabur, İran'ın Horasan eyaletinde bulunan bir şehrin adıdır. Bu şehir tarihte 13. yüzyılda uğradığı Moğol istilası ve geçirdiği iki büyük deprem felaketi ile anılmaktadır. Divan şiirinde Nişabur, bu iki çağrışım ekseninde yer alır. Ayrıca Nişabur şehrinin sabahleyin güneşin doğuşu ile birlikte inci gibi parlaması da divan şiirinde sıklıkla rastlanan bir telmih unsurudur.
Doğan, bahsi geçen eserinde bu beyitte Şeyh Galib'im, içinde inci olduğu halde denizin dalgaları üzerinde sallanan sedef ve hareket eden, yürüyen bir hamile kadının karnındaki bebeğin durumu ile Nişabur'un zelzeli hali arasında benzerlik ilişkisi kurduğunu açıklar. Aynı zamanda bu beyitte şairin temsilcisi olduğu Sebk-i Hindi üslubunun da izleri olduğu ifade eder. Şeyh Galib bu beyitinde mısralar arasında bir anlam katmanı oluşturur.
Fuzuli'nin ustalığıyla bir kaleme binlerce benzetme: Kalem Kasidesi
"Yine zevrak-ı derunum kırılıp kenare düştü
Dayanır mı şişedir bu reh-i seng-sare düştü"
Yine gönül kayığım kırılıp kıyıya düştü; bu gönül şişedendir, düştüğü yer ise taşlıktır, dayanması ne mümkün.
Beyitte mânâ iki temel kavram etrafında dönmektedir. Bunlardan birincisi deniz ve kıyı sembolizmi ikincisi ise zevrak ve gönül benzetmesidir. Zevrak kayık anlamına gelmektedir. Gönül çeşitli bağlantılarla kayığa ve bir şişeye benzetilmektedir. Gönül çabuk kırılabilmesi açısından şişeye benzetilirken, şair aynı zamanda kayalara çarpıp duran bir kayığa da benzetilir.
Gâlib'in kullanmayı çok sevdiği kelimelerden biri olan "sengsâr", "Taşlık yer" anlamına gelir. Öyle ki bu taşlık yer şairin parçalanmışlığının ve bütünden ayrılışının hem sebebi olmakta, hem de farkındalığını sağlamaktadır.
Çalkantılarla, hadiselerle dolu bu dünya bir sürgün ve çile yeridir. Bu çileye maruz kalan bu şairin gönlü ise bir pul şişesi gibi narin ve kırılgandır. Narin ve kırılgan olan gönlün ise taşlık yolda düşen şişe gibi kırılması kaçınılmazdır.
