Türkiye’de basılan ilk sözlük: Vankulu Lügatı
Osmanlı müellifi Vankulu'nun Cevheri'nin eserinden tercüme ettiği sözlük, Türkiye'nin "ilk basımevi olarak kabul edilen" Yalova merkezli kurulmuş matbaasında basılan ilk eser olur. Arapça - Osmanlıca bir lügat olup, iki cilt olacak şekilde ahaliye sunulur. Batı Türkçesi'nin önemli kaynaklarından biri olan bu sözlüğü ve günümüze kadar ulaşmasını sağlayan şahsiyetleri gelin daha yakından tanıyalım.
Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî
🔸 Aslen Türk olan Cevheri, Kazakistan'a bağlı olan Farab elinde doğar. İlk eğitimini de doğduğu yer olan Farab şehrinde görür. Cevheri'ni yaşadığı devirde ilim talebeleri Bağdat'a gider ve ilim tahsil eder. İlim tahsil etmeye gidenlerden biri de İsmail Cevheri olur.
🔸 Çok eskiden beri aklında bir sözlük yazma fikri olan Cezeri, bu sebeple Bağdat'ta eğitimini aldıktan sonra; Suriye, Kuzey Irak, Hicaz gibi Arap coğrafyasını ve orada yer alan kabileleri gezer. Arapçasını daha çok geliştirir ve derlemeler yapar.
🔸 Aradan zaman geçtikten sonra farklı coğrafyalara giden ve oraları gören Cezeri, ömür boyu yaşamını süreceği ve ilk eserini kaleme alacağı şehir olan "Nişabur"a gider.
Fârâb şehri
İslam Dünyası için çok mühim bir bilgin olan Farabi'nin doğduğu ildir. Günümüzde Kazakistan sınırları içerisinde kalan "Otrar" kenti geçmişte "Farab" şehri olarak biliniyordu.
Cevheri ne demek?
İnci, yakut, elmas gibi değerli madenlerle çalışan kişilere verilen isimdir.
🔸 Cevheri, eğitim - öğretimini alırken bir yandan da eser telifi ve Kur'ân-ı Kerîm istinsahıyla meşguldür. Sözlükçülüğü yanında iyi bir hattattır.
İstinsah ne demek?
Bir metnin, bir kitabın elle bir nüshasını yazmak veya kopya edip sûretini çıkarmaya verilen isimdir.
🔸 Cevherî, kaleme aldığı sözlüğünün istinsah edilip yayılmasına hizmet edecek talebeler yetiştirir. Fakat bu kadar bilgin kimse, bazı rivayetlere göre aklını yitirir.
🔸 İsmail Cevherî, uçmak için kanat takarak Nîşâbur'daki evinin damına çıkar, yazdığı sözlüğü kastederek toplanan halka;
"Bu dünyada benden başka kimsenin yapmadığı bir şey yaptım. Âhiret için de kimsenin yapmadığı bir iş yapacağım" diyerek uçmaya kalkışmış, fakat düşerek ölür…
🔸 Cevheri yaşadığı dönemde verdiği eserlerle, bir yol gösterici olur ve gelecek nesillere ışık tutar.
Cevheri'nin eserleri
1-Kitabü Arızi'l Varaka
2-Kitabü'l- Kavafi
3-El- Mukaddime Fi'n-Nahv
🔸 Bu eserleri dışında en önemli ve Türk Edebiyatına en çok yansıyan yapıtı şüphesiz Sıhahu'l-luga, Es-Sıhah fi'l-luga veya kısaca Es-Sıhah diye de bilinen bu eser, Arap sözlükçülüğünde çığır açar.
İbrahim Müteferrika
🔸 Matbaa denilince akla ilk gelen isimlerden biri olan İbrahim Müteferrika, 1670 yılında Romanya'da Cluj şehrinde dünyaya gelir. İbrahim'in ailesi ve asıl adıyla çok bilgi bulunmaz.
🔸 Müslüman olmadan önceki adı bilinmez, 1692 yılında İkinci Viyana Kuşatması'ndan sonraki savaşlarda Osmanlılara esir düşer. Esir olarak İstanbul'a getirilir ve burada Müslüman olur.
🔸 Osmanlı Devleti'nin kanun ve yöntemlerini kısa sürede öğrenmesi kariyerinin dönüm noktası olur. Müteferrikalık yapan İbrahim 1715 yılında Avusturya'ya düzenlenen sefer sırasında, haberleşme konusunda Osmanlı'ya hizmet eder.
🔸 İbrahim Müteferrika; Latince, Macarca, Arapça ve Farsça öğrenir. Resmi görevleri arasında diplomatlık, mihmandarlık, çevirmenlik, müteferrikalık ve hacegânlık bulunur.
Hacegânlık nedir?
Osmanlı Devlet dairesinde yazı işleriyle ilgilenen kişilere verilen isimdir.
🔸 Macaristan'daki eğitimi sırasında basım işlerini öğrenir. İstanbul'a dönünce bir matbaa kurar. İbrahim Müteferrika kurduğu matbaada ömrü boyunca 17 ayrı kitap basar.
🔸 1743 yılında bir atama emrini götürmek için Dağıstan'a gider. Bu yolculuktan döndükten sonra, Divan-ı Hümayun tarihçiliği görevi verilir ve 7 Kasım 1745'te bu görevini bırakır.
🔸 İbrahim Müteferrika 1747 yılında hayata gözlerini yumar. Cenazesi önce Aynalıkavak Mezarlığı'na defnedilir, daha sonra 1942 senesinde buradan alınarak Galata Mevlevihanesi'ne götürülür.
Dağıstan:
Kuzey Kafkasya'da bulunan Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyettir.
Galata Mevlevihanesi:
Diğer bir ismiyle Kulekapı, İstanbul'un Beyoğlu semtine bağlı olan Mevlevihane'sidir.
Vankulu Lügati'nin aslı: Tercüme-i Sıhah-ı Cevheri
🔸 Mezar taşında İbrâhim Müteferrika'nın ölüm tarihi 1160 (1747) olarak yazılsa da kitâbedeki şair Nevres'in "Basmacı" lakabından kinaye olarak, "Basdı İbrâhîm Efendi sahn-ı firdevse kadem" mısrasına düşürdüğü tarih olan 1158 (1745) ölüm yılı kabul edilir, 1160 tarihinin ise mezarının yapıldığı yıl olduğu iddia edilir.
🔸 İbrâhim Müteferrika şöhretini matbaacılığıyla kazanır. Kendi devrinde Tercüman İbrahim ve Basmacı İbrâhim Efendi olarak bilinir.
🔸 1727 yılında İbrâhim Müteferrika ile sadâret mektûbî halifelerinden Yirmisekiz Çelebizâde Mehmed Said Efendi'ye, III. Ahmed'in fermanı ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi'nin fetvası ile ilk Türk matbaasını kurma izni verilir.
Sadâret mektûbî:
Osmanlı Devleti'nde sadrazamlık makamının en önemli bürolarından biridir.
Yirmisekiz Çelebizâde Mehmed:
Yeniçeri ocağında yetişmiş olan Çelebizade Mehmed, Edirne'de doğan Osmanlı Devlet adamlarından biridir.
III. Ahmed:
23. Osmanlı sultanıdır. Divan Edebiyatı şairlerindendir ve Necib mahlasını kullanmıştır. İslam halifesi olan III. Ahmed aynı zamanda Lale Devri padişahıdır.
Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi:
Osmanlı'nın Lale Devri'nde yaşamış meşhur şeyhülislamıdır.
