Türkiye’de basılan ilk sözlük: Vankulu Lügatı
Osmanlı müellifi Vankulu'nun Cevheri'nin eserinden tercüme ettiği sözlük, Türkiye'nin "ilk basımevi olarak kabul edilen" Yalova merkezli kurulmuş matbaasında basılan ilk eser olur. Arapça - Osmanlıca bir lügat olup, iki cilt olacak şekilde ahaliye sunulur. Batı Türkçesi'nin önemli kaynaklarından biri olan bu sözlüğü ve günümüze kadar ulaşmasını sağlayan şahsiyetleri gelin daha yakından tanıyalım.
Önceki Resimler için Tıklayınız
Vankulu Lügati'nin aslı: Tercüme-i Sıhah-ı Cevheri
🔸 Mezar taşında İbrâhim Müteferrika'nın ölüm tarihi 1160 (1747) olarak yazılsa da kitâbedeki şair Nevres'in "Basmacı" lakabından kinaye olarak, "Basdı İbrâhîm Efendi sahn-ı firdevse kadem" mısrasına düşürdüğü tarih olan 1158 (1745) ölüm yılı kabul edilir, 1160 tarihinin ise mezarının yapıldığı yıl olduğu iddia edilir.
🔸 İbrâhim Müteferrika şöhretini matbaacılığıyla kazanır. Kendi devrinde Tercüman İbrahim ve Basmacı İbrâhim Efendi olarak bilinir.
🔸 1727 yılında İbrâhim Müteferrika ile sadâret mektûbî halifelerinden Yirmisekiz Çelebizâde Mehmed Said Efendi'ye, III. Ahmed'in fermanı ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi'nin fetvası ile ilk Türk matbaasını kurma izni verilir.
Sadâret mektûbî:
Osmanlı Devleti'nde sadrazamlık makamının en önemli bürolarından biridir.
Yirmisekiz Çelebizâde Mehmed:
Yeniçeri ocağında yetişmiş olan Çelebizade Mehmed, Edirne'de doğan Osmanlı Devlet adamlarından biridir.
III. Ahmed:
23. Osmanlı sultanıdır. Divan Edebiyatı şairlerindendir ve Necib mahlasını kullanmıştır. İslam halifesi olan III. Ahmed aynı zamanda Lale Devri padişahıdır.
Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi:
Osmanlı'nın Lale Devri'nde yaşamış meşhur şeyhülislamıdır.
🔸 Müteferrika'nın Yavuzselim semtindeki evinde kurulan matbaanın ilk kitabı, basımı 1729 yılının başlarında tamamlanan ve kaynaklarda daha çok Vankulu Lugatı adıyla geçen Sıhahu'l-Cevherî tercümesidir.
🔸 İbrahim Müteferrika'nın ölümüne kadar idaresi altında kalan matbaada on yedi kitap (23 cilt) basılır. Bastığı kitapların tarih, coğrafya, dil gibi konularla askerlik sahasında olduğu dikkat çeker.
İbrahim Müteferrika'nın telif eserleri
1-Risâle-i İslâmiyye
2-Vesîletü't-tıbâa
3-Usûlü'l-hikem fî nizâmi'l-ümem
İbrahim Müteferrika'nın tercüme eserleri
1.Fiyuzat-ı Mıknatısiye
Vankulu Muhammed ibni Mustafa El-Vani
🔸 Doğum tarihi net olarak bilinmese de Vankulu'nun memleketinin Van olduğu tahmin edilir. Vanlı olduğu için Vanî veya Vankulu isimleriyle de tanınmıştır.
🔸 Yaşadığı devir itibariyle iyi bir öğrenim görme imkânı bulan Vanî, Divan Edebiyatı alanında, iyi hocalardan eğitim görerek ilim hayatına sağlam bir temel atar.
🔸 Klasik medrese tahsilini tamamladıktan sonra kendisi de bir müderris olur ve Kırkakça, Mahmut Paşa, Hankah Atik Ali Paşa ve Sahn-ı Seman Medreselerinde müderrislik görevinde bulunur.
Sahn-ı Seman Medresesi:
Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethetmesinden sonra güzide şehirde yaptırmış olduğu üst düzey eğitim kurumudur.
İstanbul'un ilk yükseköğretim kurumu; Sahn-ı Seman medreseleri
🔸 Vankulu, müderrisliğin yanı sıra müftülük ve kadılık gibi önemli devlet görevlerini; Rodos, Manisa ve Kütahya şehirlerinde yapar. Devletin önemli kademelerinde yer alan Vanî, bir zaman sonra emekli olur.
🔸 İcra ettiği faydalı faaliyetler ve mesleği, Vanî'yi hemen bırakmaz. Bu sefer çok uzak ve özel bir yerden, Medine'den kadılık görevine çağırılır. Ömrünün kalan senelerini Medine gibi kutsal bir şehirde geçirir ve bu kutsal şehirde ruhunu hakka teslim eder.
🔸 Birçok alanda eser veren, şiir ve hat sanatı ile uğraşan, birçok eserin tercümanlığını yapan Vankulu'nun "tarihe yaptığı unutulmaz dokunuşu" muhakkak ki Cevheri'nin Es-Sıhah isimli Arapça sözlüğüne tercümanlık yapmasıdır.
Vankulu Lügatı
🔸 Türkiye tarihinde, İbrahim Müteferrika'nın kurmuş olduğu ilk matbaada basılan eser olması açısından büyük önem arz eder. Vankulu, Cevheri'nin bu kıymetli eserinin çevirisini yaparak Türk – İslam edebiyatına adeta bir hazine olan bu eseri kazandırır.
🔸 Vankulu Lügati, 28 bab ve her bab kapsamında 8 fasıldan oluşur. Her bab içinde geçen kelime müştaklar ise maddenin içinde yer alır. Bu niteliğiyle Kamus-ı Okyanus adlı esere benzer.
🔸 Sözlüğün ön sözünde mütercim, bu sözlüğün her kesimden ve her yaştan insanın kullanabileceğini söyler. Hayatımızın her alanında karşımıza çıkan ve çıkmaya devam edecek dillerden bahseder. Bunların başında gelen dilin Arapça ve Arapça kökenli kelimeler olduğuna, bu yüzden bu lisanı öğrenmenin gerekliliğine vurgu yapar.
Bab ne demek?
Bir kitabın bölümlerinden her birine verilen isim.
Müştak ne demek?
Bir kök veya mastardan türetilen kelimeye, kısacası türeve denir.
Kamus-ı Okyanus
Fîrûzâbâdî'nin Arapça – Osmanlı'nın önemli sözlüklerinden biridir.
