İslam sanatının zirve unsuru: Geometri
Süsleme ve dekoratif elemanlar mimarinin vazgeçilmez unsurlarıdır. Görenleri hayran bırakan ve Erken İslam yapılarıyla sentezlenen geometrik form anlayışı, insan fıtratı ile adeta ahenk içindedir. Peki, İslam sanat ve mimarisi denildiğinde akla gelen geometri, yapılarda nasıl kullanılmıştır?
🔹 Sanat, insanoǧlunun ve uygarlığın gelişimine paralel olarak gelişen, sadece zamansal deǧil bölgesel ve kültürel olarak da farklı türler oluşturan bir disiplindir.
🔹 Matematik bilimi de sanattan farklı bir alan gibi düşünülse de aslında sanatla girift bir halde bulunan, tarih boyunca sanata temel olmuş bir alandır. Bu iki disiplin, yapılı çevrenin her yerinde çeşitli malzemelerle bir uyuma dönüşmüş et tırnaktır.
Yapılı çevre nedir?
Tasarlanmış çevre demektir.
🔹 Matematik ve sanatın imtizaç edip, bir araya gelmesiyle geometrik kurgulu süsleme sanatları meydana gelir. Mimaride hem iki boyutlu hem de üç boyutlu olarak kullanılan bu birleşimler, yapıları görünüş itibariyle çok farklı bir düzeye taşır.
🔹 İki boyutlu geometrik süslemeler zemin, duvar yüzeyi, kapı ve pencere yüzeyleri, kubbe iç ve dış yüzeyleri gibi düz veya eǧrisel yüzeylerde kullanılırken, üç boyutlu süsleme elemanları; mukarnas, pandantif ve kubbede yaygın olarak kullanılır.
Mukarnas ne demektir?
Genellikle mihraplarda kullanılan geometrik süsleme unsuru.
Pandantif ne demektir?
Kubbenin kare planlı yapının üzerine oturmasını sağlayan bir mimari geçiş elemanı
🔹 Tarih boyunca kurulan tüm İslam devletlerinin sanat ve mimarisinde geometrik tasarımlı süslemeler yaygın bir şekilde kullanıldı. Emevi Sanatı ile ilk örneklerini veren İslam sanat ve mimarisi, 8. yüzyıldan itibaren Abbasiler Döneminde kendi üslubunu oluşturmaya başladı.
🔹 8. yüzyılın ikinci yarısından sonra Abbasi Devleti içerisinde nüfus ve etkinliǧi artan Türk grupları, Abbasi sanat ve mimarisine yeni kültür etkileri kattı. Bu etkilerle yeni bir senteze kavuşan Abbasi sanat ve mimarlığı, kendisinden sonra kurulan İslam devletlerinin sanat ve mimarilerine köken teşkil etti.
🔹 Türk devletlerinde İslamiyet öncesinde de geometri kullanımı mevcuttu. Örneğin; Güney Sibirya'da Altay daǧları eteklerinde yapılan kazılarda ''Pazırık Halısı'' olarak bilinen halıda geometrik motiflere rastlanılır.
🔹 Türkmenistan'da yapılan kazılarda da bulunan kil ve keramik üzerinde yer alan karelerle yapılmış düzenlemeler de İslam öncesinde Türklerin geometriyi kullandıklarına başka bir delildir. Fakat İslam'la birlikte geometrik motifler oldukça gelişmiş ve sistematik olmuştur.
Keramik nedir?
Günlük işlerde kullanılan çeşitli toprak kaplara verilen genel ad
İslam sanat üslubu: Arabesk
🔹 Bazı araştırmacılar Erken dönem İslam sanat üslubunu Arabesk olarak adlandırırlar. Tüm yüzeyi bezeme ile kaplamak, formlar arasında ilişki kurmak, geometrik motiflerin sonsuza dek çoğalmasına kapı açmak bu üslubun en karakteristik özellikleridir. Kubbet'üs Sahra'nın, plan ve geometrik açılımının tipik bir arabesk üslup olduğu söylenebilir.
İslam sanatları kimden etkilendi?
🔹 Kubbet'üs Sahra ile başlayan geometrinin eşsiz sergisi, zaman içerisinde İslam mimarisinde anlamlı ve bütüncül bir kimliğe bürünür; diğer kültürlerdeki formlardan büsbütün ayrılır.
🔹 İslam eserlerindeki bu geometrik dil ve sanat Emevilerin ardından Abbasiler, onların arkasından Selçuklu ve Osmanlı ile günümüze kadar gelir. Geometrik desenlerin tarihi çok eskilere gitse de Büyük Selçuklu devletiyle zirveye ulaşır, Osmanlı döneminde ise İslam dünyasında çeşitli formlarda yayılır ve genişler.
🔹 Osmanlı'da mimarideki geometrinin tezhip ve minyatür gibi sanatlarda da desteklenmesi; ahşap, alçı, tuğla, çini ve taş malzemelerle oluşturulması İslam mimarisindeki çeşitliliği ve gelişimi olumlu yönde etkiler.
İbn Haldun'a göre geometri ilmi insana parlaklık ve istikamet kazandırır.
