Uygurların dünyaya armağan ettiği 12 makam
Türk coğrafyası başta olmak üzere, Uygurların tüm dünyaya armağan ettiği 12 makam, hüzün, sevinç, heyecan gibi duyguları ifade etmek için kullanılırken aynı zamanda ilahi aşkın anlatıldığı manevi bir miras olarak da karşımıza çıkar. Müslüman dünyasında severek dinlenen bu besteler günümüze kadar ulaşmışır.
◾ "Uygur" kelimesi günümüzde, Çin Halk Cumhuriyet'inde varlığını sürdüren, Doğu Türkistan'daki Türk boyunu anlatmak için kullanılan bir kelimedir. Sözcüğün kökenine dair birçok farklı görüş bulunur. Bunlardan biri Ebulgazi Bahadır Han'ın Uygur adını, "uymak, yapışmak" anlamına dayandırmasıdır.
➡ Türkolog Vilhelm Thomsen, Uygur isminin –uymak kökünden geldiğini söyler ve "uyanlar, itaat edenler" anlamına geldiğini kaleme alır.
Ebu'l- Gazi Bahadır Han kimdir?
Özbekistan'da doğan Hive Hanlığı'nın sultanı ve tarih yazarıdır.
Vilhelm Thomsen kimdir?
25 Ocak 1842 yılında Danimarka'da doğmuş ve tarihte önemli Türkolog ve dilbilimcilerden biri kabul edilmiştir. Türkçe yayınlanan pek çok kitabında adı Wilhelm olarak geçer.
➡ Eski Türk yazıtlarında geçen uygur; "uyur" ya da "uyar" yani "bağlaşmak" anlamına gelen kelimelerin köklerinden türediği düşünülür. İbrahim Kafesoğlu ise –uy kelime kökünün "takip etmek" manasına geldiğini, eserlerinde değinir.
İbrahim Kafesoğlu kimdir?
Türkiye'nin en önemli tarih çalışmalarını yapan akademisyendir.
◾ Asya Hunların soyundan gelen Uygurlar, ilk olarak yaşamlarını idame ettirmek için su kaynağına yakın olan Sarı Irmak ve çevresine, bu bölgedeki önemli şehirlerden, "Gensu, Çibey, Şenşi" eyaletlerine yerleşirler.
Sarı Irmak:
"Çin medeniyetinin beşiği" olarak anılan bu yer günümüzde Çin Devlet sınırları içerisinde yer almaktadır.
◾ Uygurların en erken yerleşik hayata geçen Türk boyu olduğu kabul edilir. Sonra, Orhun Uygur Devleti (745 – 840) ve İdikut Uygur Devleti (866-1369) ile kendi isimlerini yaşatmak isterler.
◾ Büyük göçle dağılan bazı Uygur aşiretleri Karahanlılar Devleti'nin kurulmasında önemli rol oynar. Daha sonra Cengiz Han'ın Asya bozkırlarına inmesiyle Doğu Türkistan'ın güney doğu illerinde hâkim olan Uygurlar ile Karahanlı Devleti tarihe karışır.
◾ Uzun süre bağımsız yaşayan Uygurlar, 1750'de Mançu işgaline uğrar. 1862 tarihine kadar süren bu işgale, 1863'te Yakup Bey hükümeti karşı koyar. Ancak Yakup Bey'in 1877 yılında vefat etmesi üzerine Mançu tekrar Doğu Türkistan'a saldırır ve 18 Mayıs 1878 tarihinde bölgeyi işgal eder.
◾ Bu işgal Çin Devleti tarafından 1911'den itibaren başlar ve günümüze kadar sürer. Uygurlar varlıklarını günümüzde Sincan Uygur Özerk Bölgesi başta olmak üzere; Kazakisan, Türkiye gibi Türki Cumhuriyetlerde ve bazı Avrupa ülkesinde sürdürürler.
◾ Uygur Türkleri'nin İslam'ı kabul etmelerinden sonra, tarihlerinde köklü değişimler yaparlar. İslam, kültürlerinde yerini alır ve medeniyet hazinesine önemli katkılar sağlar. Bunlardan biri de dini-tasavvufu konu alan ve ilahi aşkı anlatan Uygur Türklerinin 12 makamıdır.
◾ Arapça kökenli bir kelime olan "makam", Uygur Türkleri tarafından "muqam veya mukam" olarak bilinir. "Mahal, yer, durak" anlamlarına gelen bu sözcüğün ikinci anlamı bir müzik tınısını anlatmak için de kullanılır.
◾ Uygur Türklerinin halk müziğini teşkil etmesi babında da Uygur Makamı, 12 makam şeklinde kullanıldığı da görülür.
◾ Uygur Türklerinin yanı sıra, Anadolu Türkleri, Arap ve Farslar da "makam" kavramlarını kullanırlar. Lügatlarda geçen bu kavram, Klasik Türk Müziği'nde bir müzik parçası ve şarkının işleniş biçimine verilen isimdir.
Klasik Türk Müziği nedir?
Türk kültürüne has müzik türüne verilen isimdir.
◾ "Uygur on iki makamı" kaynaklarını Türk, Arap, Hint ve Yunan medeniyetinden alan, 16. yüzyıldan itibaren sistematize edilmeye başlayan, her biri kendi içinde "çong neğme", "dastan" ve "meşrep" olmak üzere üç büyük bölüm ve birçok alt gruptan meydana gelir. Klasik ve halk müziğinin karışımından ibaret bir kültür olgusudur. Makamların sayısı 12 ile sınırlı olmamasına rağmen hep "on iki makam" diye adlandırılır.
Meşrep ne demek?
Arapça kökenli olan bu kelime dans, müzik ve şölen anlamlarına gelir.
Çong neğme nedir?
Büyük nağme anlamına gelir.
"Doğu müzik uygarlığındaki mucize" olarak nitelendirilen 12 Uygur makam, "UNESCO'NUN Maddi Olmayan Kültürel Miraslar" listesi arasındadır.
◾ Bu makamları ilk tanıtan, MS. 16. yüzyılda yaşamış musikişinası ve yetenekli kadın şairi olan Amannisa Han'dır.
AMANNİSA HAN KİMDİR?
◾ 16. yüzyılda yaşayan musikişinas ve yetenekli kadın şairi Amannisa Han, Seyid Han'ın tahta çıkışından 12 yıl sonra dünyaya gelir.
◾ Elverişli koşullar altında büyüyen Amannisa Han, iyi bir eğitim görme imkanı bulur. O dönem bir kızın şiir, müzik ve hattatlıkta Yarkent şehrinden oldukça uzakta Taklamakan Çölü'nde yetişmesi imkânsız bir durumdur.
Yarkent nerededir?
Sincan Uygur Özerk Cumhuriyeti'nin yer alan bu şehir, Uygur Türkleri için büyük önemi vardır.
Taklamakan Çölü:
Sincan Uygur Özerk Cumhuriyeti'de yer alan bu yer, Asya kıtasının ikinci büyük çölüdür.
