Titiz bir alim: Haris el Muhasibi
İslami düşünce sistemini Kur'an ve sünnet üzerinden şekillendiren Muhasibi, tasavvufu kuramsal olmaktan çıkarıp pratik hâle getirir ve kendi ekolünün kurucusu olur. Hayata karşı dürüstlüğe büyük önem veren bu zat, aynı zamanda tasavvufu felsefeye yaklaştıran ilk sufidir. Zamanında Haşhaşiler ile de mücadele eden Muhasibi'yi gelin daha yakından tanıyalım.
◾ Asıl adı Abdillah Hâris b. Esed el-Anâzi'dir. Anâza kabilesine mensup Basralı bir Arap olduğu düşünüldüğünden Anâzi olarak anıldığı bilinir.
◾ Hicrî 165'te (Miladi 781) Basra'da doğar. Zengin bir ailenin çocuğudur. Babası Kaderi ya da Vakifi olup İslam dairesinden çıktığı için babasından kalan mirasını reddeder.
◾ İhtiyaç sahibi olarak vefat eden Muhâsibî'nin cenazesinde dört kişi olduğu söylenir.
◾ Nefsini terbiye etmeye gayret ettiği için halk tarafından el- Muhasibi olarak da çağrıldığı rivayet edilir. İslam dünyasındaki siyasi, felsefi ve dîni tartışmalara şahitlik de yapar.
(x) Eyüb Sabri Paşa'nın yaptırdığı Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Haram maketleri
◾ Muhâsibî, çocukluğunu Basra'da geçirdikten sonra Bağdat'a gider. Hadis, fıkıh, kelam konusunda engin bilgilere sahip olsa da bu ilimlerin bilme noktasında insanı yeterince tatmin etmediğini düşür ve kendi tasavvufi ekolünü kurar.
◾ Düşünce sistemini Kur'an ve sünnet, marifet ve akıl şekillendirir. Savunduğu tasavvuf anlayışını davranışlarına yansıtarak tasavvufu kuramsal olmaktan çıkarıp pratik hâle getirir.
◾ Dolayısıyla toplumdaki ahlaksal yozlaşmanın inancın eyleme dönüşmemesinden kaynaklandığını ve tasavvufun Kur'an ve sünnetle aydınlatıldığında hakikate ulaşacağını düşünür.
◾ Tasavvufi keşif ve vuslatın şeriate bağlılıkla gerçekleşeceğini savunur. Aynı zamanda kulun vacip olanları yerine getirdikten sonra takva talebinde bulunabileceğini de söyler. Bu bakımdan, kendini dînî sorumluluklardan muaf gören tasavvuf düşünürlerini Kur'an ve sünnetin dışına çıkmakla eleştirir.
Bazı araştırmacılara göre Muhasibi, tasavvufu felsefeye yaklaştıran ilk sûfîdir.
◾ Özellikle er-Riâye eseri Bağdat'taki tasavvuf öğretiminde başvurulan kaynaklardan biri hâline gelir. İbni Teymiye'nin deyimiyle Gazali İhya'yı yazarken Muhasibi'nin er-Riâye ve Ebu Talib El-Mekki'nin Kutu'l-Kutup eserlerinden faydalanır.
◾ Henri Gorben, el-Mekki'nin el- Mesâil fi amali'l-kulûb ve'l-cevârih eserinde satır satır Muhasibi'den izler olduğunu ifade eder. Muhâsibî'nin tasavvuf düşüncesinden etkilenenler arasında İbn Haldun da vardır.
◾ Basra, İslami rasyonalizmi başlatan Mu'tezile mezhebinin doğduğu şehirdir. Abbasi halifeleri Mu'tezile mezhebinin İslami akılcılık anlayışını destekler ve devlet politikası olarak benimserler.
◾ Başta Ahmed b. Hanbel olmak üzere Ehl-i Sünnet mezhepleri Kur'an ve sünnete dayalı felsefe geliştirirken Mu'tezile aklı ön plana alarak daha soyut kuramlar oluşturur ve tanrı kavramını çözümlemek isterler.
◾ Muhâsibî, Ehl-i Sünnet'in temsilcisi Ahmed b. Hanbel ve Mu'tezile âlimlerinin savunduklarına karşı herhangi bir yakınlık duymaz.
◾ Dahası Ahmed b. Hanbel ve Muhâsibî arasında yaşanan kelami tartışmalar nedeniyle Ahmed. B. Hanbel, Muhâsibî'yi huzurundan kovup kitaplarının okunmasını yasaklayarak onu gözden düşürür.
◾El-Akl adlı eseriyle Mu'tezile mezhebinin görüşlerini çürütmek ister. Onun tasavvuf düşüncesi ne tamamen akla dayanır ne de akıldan tamamen bağımsızdır. Ona göre akıl, insan doğasının cevheridir.
◾ İnsanın aklı da imanı kadardır. Bazı mutasavvıfları dini, siyasi meselelere alet edip kötüye kullandıkları için eleştirir.
