Külliyelerin toplumsal işlevleri
Bir cami çevresinde oluşturulan külliyeler birçok yapıyı içerisinde bulunduran kompleks yapı topluluklarıdır. Osmanlı şehir gelişiminde önemli bir konuma sahip olan külliyelerin şehirleşmeye de oldukça katkısı bulunur. Bunun yanında sosyal ve ticari olarak da önem arz eden külliyelerin özelliklerini sizler için araştırdık.
🔶 Kısaca külliye olarak adlandırılan önemli yapı topluluklarına tarih sürecinde manzume, hey'et, imâret, site, imâret sitesi, kompleks gibi benzeri adlar verildiği de bilinir.
🔶 Külliyeler genelde merkeze konulan bir caminin etrafında gelişir. Bir cami etrafında gelişen külliyelerin bazen medrese, ticari bir yapı veya türbe çevresinde geliştiğine de rastlanır.
🔶 Devlet yönetiminin en üst kademesinde olan yöneticiler ile bu kişilerin eşleri ve çocukları, yönetimin çeşitli kademelerinde bulunan vezir, bey, paşa, sadrazam gibi devlet ileri gelenlerinden, halktan, hayır sahibi zenginler tarafından bu sosyal yapılar hizmet maksadıyla yapılır.
🔶 İslamiyet'in ilk devrinden başlayıp camiyle bütünleşen birçok fonksiyon bulunur. Medine'deki Mescid-i Nebevî bu manada bir külliye gibi çok fonksiyona sahip ilk yapı olarak örnek teşkil eder.
🔶 Emevîler ve Abbasîler zamanında yaygın biçimde ele alınan ve kaleyi andıran korunaklı bir alan içinde bulunan saray ve saraya bağlı birçok birimden oluşmuş yapı toplulukları olduğu bilinir. Karahanlı ve Gazneli ile Anadolu dışındaki Selçuklular'da görülen ve "ribât" olarak tanınan yapılar çok işlevli düzenleriyle geniş alanlara sahiptir.
🔶 Anadolu'da bu durum Sultan hanları ve diğer kervansaraylarla sürer. Zengî, Eyyûbî ve Memlükler'de medrese, cami, türbe birleşiminden oluşan yapılar Anadolu'da Selçuklu dönemi medreselerinde bir birim mescid, bir birim de türbe şeklinde düzenlenerek devam eder.
🔶 Külliyelerin Anadolu'da bulunan en erken tarihli örnekleri Artuklular döneminde görülür. XII. yüzyılın ilk çeyreğinden günümüze ulaşan Mardin Emînüddin Külliyesi ile yine aynı döneme tarihlenen Câmiu'l-Asfar'ın çevresindeki kalıntıların bir külliye olduğu sonucuna ulaşılır.
🔶 Mengücekliler devrinden Divriği Ulu Camii, Dârüşşifâsı ve Türbesi ile (1288) ilk yapısı Dânişmendli devrine kadar inen Kayseri Kölük Camii, Medresesi ve Hamamı birer külliye programı içinde ele alınmış yapılardır.
🔶 Cami ve medresenin birleşmesi, Selçuklu döneminde Kayseri Hacı Kılıç (1249) ve Amasya Gök Medrese Camii ile devam eder. Kayseri'de Huand Hatun Külliyesi (1237-1238) cami, medrese, kümbet, hamam; Konya'da Sâhib Ata Külliyesi (1283) cami, türbe, hankah, sebil, hamam gibi yapılarıyla Selçuklu devrinden büyük kapsamlı külliyeler olarak dikkat çeker.
Fatih Darüşşifası'nın akıbeti
🔶 Selçuklu geleneğini devam ettirmekle birlikte yeni denemelerin de ele alındığı Beylikler döneminde külliye inşaatları devam eder. Beyşehir'de Eşrefoğlu Camii ve Külliyesi (1297-1300), Seydişehir'de Seyyid Hârun Külliyesi (1310-1320), Manisa'da İshak Çelebi Ulu Camii ve Külliyesi (1366-1378) bu dönem eserlerine örnek olarak verilebilir.
🔶 Osmanlı döneminde sayıları artarak devam eden külliyeler önceki örneklere göre daha çok sayıda yapıyı bünyesinde barındırır. Bânilerin oluşturduğu vakıflar sayesinde bu külliyeler uzun süre fonksiyonlarını aksatmadan sürdürür. Devletin iskan politikasıyla çeşitli yerlerin bu vakıflaşma yapılanması sayesinde canlandırılması sağlanır.
