Anadolu'nun devlet ve ilim adamı yetiştiren şehzade şehirleri
Şehzade, padişah oğullarına ve onların erkek çocuklarına verilen unvandır. Osmanlı'da şehzadeler babalarının padişahlığı döneminde yanlarına lala adı verilen tecrübeli bir devlet adamıyla birlikte sancaklara vali olarak gönderilir, devlet idaresini öğrenirlerdi. Bu nedenle Manisa, Kütahya ve Amasya gibi şehirler "şehzade sancağı" olarak tanınırdı. Ancak şehzadelerin yöneticilik yaptığı sancaklar bunlarla sınırlı değildi. İşte Anadolu'nun devlet ve ilim adamı yetiştiren şehzade şehirleri...
Şehzade, padişah oğullarına ve onların erkek çocuklarına verilen unvandır. Aynı şekilde şehzadelerin de çocukları bu unvanı alırlar ve kendi erkek çocuklarına da geçirirlerdi. Yani Osmanlı hanedanına mensup padişah dışındaki tüm erkekler bu unvanı taşırlardı. Şehzadeler, klasik devirde bu unvandan sonra sultan, sonra da kendi isimlerini kullanırlardı.
Osmanlı İmparatorluğu'nda şehzadeler babalarının padişahlığı döneminde yanlarına lala adı verilen tecrübeli bir devlet adamıyla birlikte sancaklara vali olarak gönderilirdi. Sancak valiliği sayesinde şehzadeler devlet idaresini öğrenirlerdi. Manisa, Kütahya ve Amasya gibi şehirler "şehzade sancağı" olarak tanınırdı. Ancak şehzadelerin yöneticilik yaptığı sancaklar bunlarla sınırlı değildi.
Osmanlı tarihi boyunca şehzadeler şu şehirlerde görev yapmışlardı: "Bursa, İnönü, Sultanhisar, Kütahya, Amasya, Manisa, Trabzon, Şebinkarahisar, Bolu, Kefe, Konya, Akşehir, İzmit, Balıkesir, Akyazı, Mudurnu, Hamidili, Kastamonu, Muğla, Antalya, Çorum, Niğde, Osmancık, Sinop ve Çankırı." Sancağa çıkan son şehzadeler Manisa'da görev yaptılar. Daha önce tahta çıkan şehzadeler Amasya'da görev yaparken, sonrakilerin Manisa'ya gönderilmesinin sebebi; şehzadelerin İstanbul'a daha yakın olan Manisa'da kontrollerinin daha rahat yapılabilmesiydi.
Kültür turizminde marka haline gelen ve UNESCO'nun "Dünya Mirası Geçici Listesi"ne alınan "Şehzadeler şehri" Amasya, birçok farklı medeniyete ev sahipliği yapmış, asırlarca Osmanlı Devleti'ne padişahlar yetiştirmiş bir şehirdir.
İlkçağ 'da Strabon gibi büyük bir coğrafyacının yetiştiği Amasya, Türk hâkimiyeti devresinde de bir kültür merkezi olma özelliğini sürdürdü. Selçuklular devrinde birçok ilim ve sanat erbabı yetişti. Birçok Osmanlı şehzadesinin ilk eğitimini aldığı ve devlet yönetimini öğrendiği yer olması dolayısıyla "şehzadeler şehri" olarak bilinen Amasya'da Harşena Dağı, Pontus Kral Kaya Mezarları, Yalıboyu evleri, Şehzadeler Müzesi, Bimarhane ve Ferhat ile Şirin Aşıklar Müzesi, kentin önemli tarihi, kültürel ve doğal unsurları arasında bulunuyor. Dünyada ilk defa akıl hastalarının müzik ve su sesiyle tedavi edildiği Darüşşifa (Bimarhane) da Amasya'dadır.
Amasya, 16. yüzyıl ortalarına kadar Osmanlı hânedanına mensup şehzadelerin idarî tecrübe kazanmak için gönderildikleri önemli merkezlerin başında yer aldı. Burada sancak beyi olarak bulunan birçok şehzade taht için kendisini en kuvvetli aday olarak gördü. Bunda, doğu sınırına yakın bir sancağın merkezi olması sebebiyle, sınır boylarında yapılacak mücadelelerde kazanılacak başarıların, şan ve şerefin taht yolunda büyük avantaj sağlayacağı şeklindeki düşüncenin rolü büyüktü. Nitekim Çelebi Mehmed'den itibaren II. Murad, Fâtih, II. Bayezid burada sancak beyi olarak bulundular.
Ayrıca II. Murad'ın oğlu Alâeddin, II. Bayezid'in oğlu ve kendisini güçlü bir taht vârisi olarak gören Şehzade Ahmed, Kanûnî'nin oğulları Şehzade Mustafa ve Şehzade Bayezid de Amasya'da idarecilik yaptılar. Ancak Şehzade Mustafa'nın katlinden sonra, İstanbul'a daha yakın olan şehzade sancaklarının öneminin artması ve Amasya'nın başşehirden uzak olması sebebiyle, 16. yüzyıl ortalarından itibaren şehir bu özelliğini kaybetti; onun yerine Manisa tek şehzade sancağı olarak önem kazandı. Bundan sonra Amasya merkezden tayin edilen sancak beyleri tarafından idare edildi. 19. yüzyıl sonlarında Ziyâ Paşa da burada kısa bir süre mutasarrıf olarak bulundu.
