Haritacılık tarihinin önemli bilim insanları
İnsanlık, tarihinin en eski zamanlarından bu yana, içinde bulunduğu dünyayı tanıma uğraşındaydı. Yaptığı birçok gözlem ve yolculuk sayesinde gelişim sağladı. Seyahatlerini geometri, fizik ve coğrafya ile birleştirdi, sembollerle zemine aktardı. Türk ve dünya haritacılığının temel taşları ise Kaşgarlı Mahmud'un, İbrahim Mürsel'in, Piri Reis'in, Ali Macar Reis'in ve Katip Çelebi'nin harita alanındaki çalışmaları ile oluştu. İşte haritacılık tarihinin önemli bilim insanları hakkında bilgiler...
Harita kelimesinin Anadolu Türkçesinde harta, hartı şeklinde kullanımı muhtemelen Piri Reis ile gelişti ve zamanla anlamca karşılanmasına yönelik yeni fikirler de ortaya atıldı. Kâtib Çelebi, "resm-i harita"yı genelde yaptığı gibi "harta resmi" şeklinde Türkçeleştirdi; daha sonra harta ve resm kelimelerinin sık sık birbirinin yerine kullanıldığı görülür.
Osmanlı coğrafya eserleri arasında, Müslümanların Geç Antik Çağ'ın sonu ve Ortaçağ'ın başlarında Grek ve Hint haritacılığından etkilenerek geliştirdikleri Arapça çalışmalar, çevirileri ve yeni versiyonlarıyla yerlerini almışlardı. Osmanlılar için bu irtibat, Kaşgarlı Mahmud'un 1074'te tamamladığı Dîvânu Lugâti't-Türk'teki dünya haritasına kadar uzanır.
Kaşgarlı Mahmud, Türk dilleriyle ilgili çalışmalarıyla tanınmış 11. yüzyıl *leksikografıdır. Dîvânu Lugâti't-Türk (Türkçe sözlük) isimli bir yapıtında bir dünya haritası çizmiştir. Kaşgarlı Mahmud'un eserinde yer alan haritanın ilk Türk dünyası haritası olması bakımından büyük değeri vardır.
*Leksikograf: Sözlük yazan kimse, sözlükçü, lugatçı.
Haritada Türklerin oturduğu yerlerle bunların münasebette bulunduğu milletlere de yer verilir. On birinci yüzyıl Türk dünyasını resmeden bu harita ile birlikte Kaşgarlı Mahmud, Rum ülkesinden Maçin'e dek Türk ellerinin hepsinin boyu beş bin, tamamı sekiz bin fersah eder dedikten sonra bunların hepsinin iyice bilinmesi için haritasını yeryüzünün şekli gibi dairede gösterdiğini belirtir.
15'inci yüzyılda yaşadığı düşünülen ve aslen Trablusgarplı bir Türk denizcisi olan Mürsiyeli İbrahim, 'Tabib İbrahim el- Mürsi' lakabıyla da tanınır. Mürsiyeli İbrahim, 1456'da çizdiği Akdeniz haritası ve 1460'ta çizdiği Güney Avrupa Haritası ile Türk haritacılık tarihinde önemli bir yere sahip olmuştur.
1567'de yapılan Ali Macar Reis Atlası'na kaynak olan Güney Avrupa Haritası; Akdeniz, Ege ve Karadeniz'i mükemmel bir doğrulukta gösterir. Bu harita Osmanlı haritacılığının ana kaynaklarından biri olup, İstanbul Deniz Müzesi'nde sergilenmektedir. Mürsiyeli İbrahim'in "Kitab al masalik val mamalik" (Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında ise dünyanın çeşitli yerlerine ait 20 harita vardır.
Piri Reis eşsiz bir kartograf ve deniz bilimleri üstadı olmasının yanı sıra, Osmanlı deniz tarihinde izler bırakmış bir kaptandır. Piri Reis, denizcilik tarihi bakımından önemli üç yapıtı vardır. Bunlar, Birinci Dünya Haritası, İkinci Dünya Haritası ve Kitâb-ı Bahriye'dir.
"Birinci Dünya Haritası"nı 1513 yılında çizmiş ve 1517 yılında Mısır Seferi esnasında Yavuz Sultan Selim'e sunmuştur. İlk eserinden 8 yıl sonra döneminin en saygın "Kılavuz Kitabı" olarak kabul edilen "Kitab-ı Bahriye"yi yazmış; 1525 yılında bu kitaba son şeklini vermiş ve 1526 yılında Kanuni Sultan Süleyman'a sunmuştur. "Bahriye" eserinde o zamanlar Ege ve Akdeniz kıyılarında bulunan şehir ve ülkeleri tarif ederek, resim ve haritalarını yapmış; aynı zamanda denizcilik ve gemicilik için de önemli bilgiler vermiştir.
Piri Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya'sı Piri Reis tarafından 1513'te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir. Aralarında Kristof Kolomb'a ait bir haritanın da bulunduğu 20 kaynağı bütünleştirerek hazırlanmış, 16. yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya bilgilerini içeren değerli bir tarihi belgedir.
Kanuni Sultan Süleyman'ın en yakın isimlerinden biri olan Matrakçı Nasuh, Osmanlı'nın önemli âlimlerinden tarihçi, hattat ve minyatür ustasıdır. Kendisinin bulduğu matrak oyunu sebebiyle "Matrakçı", bazı kaynaklarda ise "Silâhşor" unvanıyla anılır. Haritacı anlayışı minyatüre uygulayan ilk ressamdır.
Matrakçı Nasuh'un, Kanuni Sultan Süleyman'ın 1533-1536 yılları arasında çıktığı ilk İran seferine dair minyatürlü eseri, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn isimli yapıtında, 16. yüzyılda yapılmış Anadolu atlası vardır. Eser, Anadolu'dan geçerek İran'a giden yollar hakkında verdiği bilgiler ve ihtiva ettiği kroki tarzındaki haritalarla coğrafî bakımdan da çok önemlidir.
Matrakçı Nasuh eserinde, Irâkeyn Seferi sırasında konaklayıp göçülen menzillerin resimlerini yapmak, bu resimlerin uygun yerlerine menzillerin adlarını yazmak suretiyle eserini bir "menzilnâme" haline getirmiş; Anadolu ve Tebriz'e kadar uzanan bölgede bulunan ve o sırada zapt edilmiş olan yerlerin adlarını topluca vermiştir.
