Osmanlı'da hapishaneler ve mimarileri
Modern anlamda hapishane, Sanayi Devrimi ile beraber Avrupa'da ortaya çıkan bir cezalandırma biçimi yapısıdır. Osmanlı Devleti'nde ise Tanzimat Fermanı sonrası tüm alanlarda olduğu gibi Avrupalılaşmanın bir sonucu olarak teşkilatlı bir hal alır. Osmanlı'da önceden suçluların bekletildikleri mahbesler, suçluların ıslah edildiği hapishanelere dönüştürülür.
📌 Kökeni Arapça olan hapishane kelimesi, alıkoyma, bir yere kapayıp dışarı çıkarmama ve zapt etme manalarını ifade eder. Hapis kavramı ise suçlunun yargı kararıyla bir yere kapatılarak özgürlüğünün kısıtlanması anlamındaki bir hukuk terimidir.
📌 Şehirlerde ilk hapishanenin kuruluşu 1555 yılında Londra'da kurulan hapishaneye tarihlenir. Londra'yı Amsterdam, Bremen, Lyon, Madrid gibi Avrupa şehirleri takip eder. Amerika ise ilk olarak 1773 yılında hapishane ile tanışır.
📌 Avrupa'da hapishaneler 18. yüzyılda daha düzenli bir hale gelir. Batı'daki bu hapishaneler çeşitli reformlar ve düzeltmelerle biçimlenir ve zamanla dünyaya yayılmaya başlar.
📌 Avrupa ve Amerika'da hapishanelerde reformlar yapılarak özgürlüğü sınırlandırma yöntemleri değişikliğe uğrar. 19. yüzyılın sonlarına doğru birçok Batı Avrupa ülkesinde ıslah evleri fabrikalarla ilişkilendirilir ve mahkumlar; üniforma, ayakkabı, sepet yapımlarında çalıştırılarak üretime katkı yapmaları sağlanır.
📌 Osmanlı Devleti'nde ise 15. yüzyıl zarfında, hafif ve orta ağırlıktaki suçlar için cezalandırmada "para" ve "hapis" cezası, ağır suçlar için ise "kürek" ve "kalebendlik" olarak adlandırılan cezalar uygulanırdı.
📌 Kişinin yaşadığı mahalden bir başka yere gönderilerek tehlikesiz hale getirilmesini hedefleyen sürgün cezası, bir kale surları içerisinde yaşama zorunluluğu olarak tanımlanan kalebentlik cezası, dünyada birçok yerde olduğu gibi Osmanlı coğrafyasında da zindan hapsine göre daha yaygındı.
📌 Osmanlı topraklarında uygulanan diğer bir ceza ise 16. yüzyılın yıllarında başladığı düşünülen ve imparatorluğun da sonuna kadar devam eden pranga cezasıydı. Pranga cezası mahkumların ayaklarına kalın ve ağır zincirler takılarak uygulanan hapis yöntemiydi.
📌 Ayrıca hapis kavramı, Osmanlı hukukunda tutuklama anlamına gelen bir kuraldı. Osmanlı'da hapis fiilinin mekanı olan mahbes ise sistematize olmamış bir kavramdı.
📌 19. yüzyılın başlarına kadar mahbes olarak kullanılan mekanlar, daha sonra karanlık, sıkıntı ve dehşete düşürücü yer anlamında zindan olarak adlandırıldı. Yedikule, Baba Cafer, Tersane Zindanları İstanbul'da yaygın olarak kullanılan mahbeslerdi.
📌 Osmanlı Devleti'nin eyalet merkezlerinde zindan, şehir surlarında bir kule veya korunaklı bir yapıda mahzen olarak kullanılan yerdi. Osmanlı'da hapis, bir ceza kurumu olmaktan ziyade, muhakeme öncesi kısa süreli tutuklama yeri olma görevini görüyordu.
📌 Modern hapishane kavramı ise ancak 19. yüzyılla birlikte başlayan batılılaşma hareketleriyle Osmanlı'da yerleşmeye başladı. Kanun-ı Esasi ile birlikte zindan anlayışından hapishane anlayışına bir geçiş söz konusu oldu ve bu konuda yapılacak faaliyetler için nizamnameler yani düzenlemeler yayımlandı.
