Vakfiye nedir? Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesinde neler yazıyordu?
Tarihi bir vesika olan vakfiye, kültür tarihi araştırmaları için önemli bilgiler içerir. Mescit, medrese, kervansaray gibi eserlere ait vakfiyeler eğitim, tıp, sanat ve mimari tarihi araştırmaları için diğer kaynaklarda bulunamayan çok önemli bilgileri barındırır. Tespit edilen 27 bini aşkın vesikadan en önemlilerinden biri Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesiydi. Ayasofya Camii'nin de yer aldığı Fatih'in vakfiyesinde şu satırlar yer alır: "Bir şehir kurmak, ulvi bir harekettir; insanların kalbinin kazanılmasını ve yüzünün güldürülmesine mucip olur." Peki, Fatih Sultan Mehmet'in Ayasofya vakfiyesinde neler yazıyordu? Fatih Sultan Mehmet'in Ayasofya vasiyeti neydi?
Vakıflar ilk dönemlerden itibaren İslam toplumlarında sosyal yapıyı sağlamlaştırmada ve sosyal dengeyi sağlamada etkin rol oynadı. Adeta İslam medeniyetin simgelerinden biriydi.
Vakıf insanların kendi iradeleriyle taşınır veya taşınmaz mallarını, içinde bulunduğu toplumun ihtiyaçlarını karşılamak için belirli gayelerle tahsis etmesidir. Cami, mescit, türbe, medrese, mektep, kütüphane, darüşşifa, hamam, çeşme, sebil, köprü, yol, misafirhane, kervansaray, muvakkithane gibi eserlerden oluşur.
Vakfiyeler, tarihi vesikalardır. Vakfedilen bir malın hangi hayır işlerinde kullanılacağını, ne şekilde yönetileceğini gösteren senettir. Vakfiyelerde tahsis edilen eserlerin idare edilmesi, harcamaları, çalıştırılacak kişiler ve bunların maaşları, tahsis edilen gelirler, vakıf eserlerinden yararlanacak kişiler ayrıntılı olarak belgelenir.
Zaman zaman farklılık gösterse de vakfiyeler mukaddime, asıl metin ve hatime kısımlarından oluşur. Mukaddime besmele ile başlar, Allah'a hamd ve peygambere övgü ile devam edilir. Ardından vakfiyeyi tesis eden kişiden bahsedilir. Asıl metin kısmında arazi ve gayrimenkullerin mahiyeti ve sınırları açık bir şekilde belirtilir. Vakfiyenin hâtimesinde ilgili ayet ve hadisler yazılır.
Vakfiyelerin bölümleri şöyledir:
Allaha hamd u senâ, vakfın ecr ü sevabı hakkında söylenen ayet ve hadisler
Vakf olunan mallar
Vakf olunan malların nasıl idare olunacağı
Gelirlerin sarf yeri
Vakfın kimler tarafından idare olunacağı
Hâkimin vakfın sıhhat ve lüzumuyla hükmü
Nihayet tarih ve belgenin üst tarafında hâkimin mührü
Tarihi bir vesika olan vakfiye, kültür tarihi araştırmaları için önemli bilgiler barındırır. Mescit, medrese, kervansaray gibi eserlere ait vakfiyeler eğitim, tıp, sanat ve mimari tarihi araştırmaları için diğer kaynaklarda bulunamayan bilgileri içerir.
15. yüzyıldan önceki bütün vakfiyeler rulo şeklinde yazılırdı. Bir sayfadan oluşabildiği gibi sayfa sayısı 400'ü de bulabilirdi. Geniş bir muhtevaya sahip olan bu belgeler sanatsal eser olarak da kabul görürdü. Bu yüzyıldan sonra ise kitap şeklinde ve tezhipli olarak ortaya çıktı.
Günümüzde tespit edilen yaklaşık 27.021 vakfiye bulunur. Bunlardan 2370 tanesi defterde kayıtlıdır. Bu vakfiyelerden en önemlilerinden biri Fatih Sultan Mehmet'inkiydi.
Fatih Sultan Mehmet'in vakfiyesine kayıtlı pek çok eser mevcuttu. Fakat bunların en önemlisi Ayasofya Cami'ydi. İstanbul'un fethinden sonra camiye çevrilen Ayasofya bir Osmanlı külliyesi halini aldı.
