⚫ İmam-ı Azam kimdir?
📌 Asıl adı Numan b. Sabit'tir. Hanefi olarak künyelenmesi "Hanefi" adı verilen bir tür diviti yanından ayırmamasından ötürüdür. Iraklılar onu ilmi yönden bu şekilde yüceltmişlerdir. Irak fıkıh ekolü olarak tarif edilen "Hanefilik" İmam-ı Azam'ın fikirleri etrafında şekillenmiş, talebeleri ile dünyaya yayılmıştır.
📌 İmam-ı Azam 699 senesinde Kufe'de doğdu. Farisi olduğu rivayet edilir. İlim hayatından önce ailesinin işi sebebiyle tüccarlık yapmıştır. İlim hayatına başladıktan sonra ortakları vasıtasıyla ticaretini sürdürmüştür. Buradan gelen geliri ile iaşesini temin ederek talebelerine maddi olarak destek olmuştur. Emevilerin son dönemi ve Abbasilerin ilk döneminde yaşamış toplumun değişimine bizzat tanık olmuştur. Bu değişim ve halkın yaşadığı sorunlar Ebu Hanife'nin usul ve yöntemlerini belirlemiştir.
(X) 🔍 Bilgi Notu: Bir görüşe göre ise "Hanife" künyesi İmam- Azam'a, hanif; haktan ayrılmayan kişi anlamında verilmiştir.
(X) 📍 İlginç Bilgi: Torunlarına göre tam adı, Numan b. Sabit b. Zuta b. Mah'tır.
(X) 📍 İlginç Bilgi: Muhammed Hamidullah'a göre İmam-ı Azam baba tarafından farisi, anne tarafından ise hint asıllıdır.
📌 699- 767 yılları arası, ümmetin her yönden zor bir süreçten geçtiği dönemde yaşayan İmam-ı Azam, Müslüman coğrafyalardaki halkın sıkıntılarını çözmeye yönelik fıkhi hükümler belirlemiştir. Aynı zamanda ana omurgadan kopup tehlikeli bir yol izleyen fırkalarla ciddi şekilde mücadele ederek insanları ehl-i sünnet düşüncesi etrafında toplamaya gayret etmiştir.
⚫ Doç. Dr. Mahmut Samar'ın sunumu, Prof. Dr. Murat Şimşek'in katkılarıyla her hafta Vav Tv'de ekrana gelen "Fıkıh Meclisi"nde, İmam'ı Azam Ebu Hanife detaylıca konuşuldu.
Doç. Dr. Mahmut Samar: "Ebu Hanife'nin Kufe'de doğduğu biliniyor, nasıl bir aile doğüduğu biliniyor ama belki ailesinin nereden geldiği , nasıl bir aileye ve çevreye mensup olduğu da fıkıh düşüncesini etkilemedi ama bir şekilde etkisi olmuştur." sözleri ile çevresel faktörlere dikkat çekti.
Prof. Dr. Murat Şimşek: "İmam-ı Azam Hz. Ömer zamanında doğan kozmopolit bir şehirde yeni meseleleri, yeni sorunları olan hareketli bir yapıya sahip Kufe'de doğdu. Ailelesi fars kökenlidir. Türk ve Arap asıllı olduğu zorlama yorumlardır. Varlıklı bir aileye mensuptur. " diyerek İmam-ı Azam'ın doğduğu ve yaşadığı kültürel ortamı özetlemiştir.
(X)Fıkıh meclisi programının tamamını izlemek için tıklayınız.
⚫ İmam-ı Azam Ebu Hanife'nin eserleri
↪📔 "el Müsned": İmam- ı Azam'ın içtihatlarında kullandığı hadislerin toplandığı eserlerdir. Ebu Hanife'ye nispet edilen yirmiye yakın müsned bulunmaktadır. İmam Ebu Yusuf ve İmam Hasan Şeybani'nin müsnedleri epey meşhurdur. Eserlerde hadislerin yanı sıra sahabe ve tabiinin sözlerine de yer verilmiştir.
(X)İmam Ebu Yusuf kimdir?
İmam- Azam'ın önde gelen talebelerindendir. İslam tarihinin ilk kadılkudatıdır. Kadılkudat, yargı sisteminin başı, kadılardan sorumlu kadıların başı anlamına gelir.
(X)İmam Hasan Şeybani kimdir?
Ebu Hanife'nin önde gelen talebelerindendir. Yazmış olduğu eserlerle Hanefi mezhebinin görüşlerini iki kapak arasında toplamıştır.
↪📔 "el Fıkhul Ekber": Ehl-i sünnet düşüncesinin özü hükmündedir. İslam klasiklerinden kabul edilir. Doğu ve batı dillerine çevrilmiş, üzerine onlarca şerh yazılmıştır. İman, kader, davet, sıfatlar, günahlar gibi ana meseleler kitabın konularını oluşturmaktadır. Ebu Hanife mürcie ve haricilere karşı büyük bir mücadele vererek insanları eseri ile ehl-i sünnete davet etmiştir.
(X) 🔍 Bilgi Notu: Ali el-Kari'nin, "Mineḥu'r ravzi'l ezher fi şerḥi'l Fıḳhi'l ekber" adlı eseri el Fıkhu'l Ekber hakkında yazılan en meşhur şerhtir.
↪📔 "el Kasidetü'n Numaniyye": Efendimiz (sav)'e yazılan bir naattır. 53 beyitten oluşur. İmam-ı Azam bu kasidesi ile Peygamber Efendimiz (sav)'e olan sevgisini dile getirmiştir.
"İns-ü cin cem olsalar yazmağa vasfın senin,
Yetmeye takatleri idrakleri ola cüdâ.
Daima aşkına düşmüş kalbim oldu Seyyidim,
Can tenim aşkınla doldu hiç yok mâ'adâ."
📌Yukarıdaki mısralarda Ebu Hanife, Efendimizin (sav) vasıflarının güzelliklerinden ve kalbinin O (sav)'nun aşkı ile dolu olduğunu dile getirir.
(X)Naat: Efendimiz (sav)'i övmek için yazılan şiirlerdir.
↪📔 "el Vasıyye": Tam adı " Vaṣiyyetü'l İmam Ebî Ḥanife" olan eser inanç esasları ile alakalı kısa bir risaledir. İman ve amel arasındaki meseleler kitabın ana konusunu oluşturur. Kader meselesi de eserde öne çıkan hususlardandır. Kitabın birçok şerhi yapılmış, güncelliğini korumuştur. Bu eser adından dolayı İmam-ı Azam'ın itikadi konulardaki vasiyeti olarak kabul edilmiştir.
(X) 🔍 Bilgi Notu: "el Vasıyye"de zikredildiği gibi İmam-ı Azam'a göre "hayır ve şer Allah (cc)'ın takdiriyle" olur. Bu kaideyi kabul etmeyen küfre girer.
↪📔 "er Risale": Tam adı "Risaletü Ebi Ḥanife ila Os̱man el-Betti âlimi ehli'l Baṣra"dır. Eser beş sahifedir. Kitap Basra kadısı Osman el Betti'ye mektup olarak yazılmıştır. Bir mektup olduğu için risale diye adlandırılmıştır. Mektubun içeriği iman ve amel meseleleri hakkındadır. Ebu Hanife mektupta kendisi hakkında söylenen iddialara cevap verdiği gibi ehl-i sünnetin inanç huşularındaki ana çizgilerine de dikkat çekmiştir.
(X) 🔍 Bilgi Notu: "er Risale" de İmam-ı Azam'ın akli çıkarımları dikkat çekmektedir.
↪📔 "el Alim ve'l Müteallim": İmam-ı Azam'ın talebesi olan Ebû Mukātil Hafs b. Selm'in rivayeti ile bize ulaşmıştır. Eser talebenin hocasına sorduğu soruları ihtiva eder. Toplamda kitap içerisinde kırk üç soru ve cevap bulunur. Sorular iman ile alakalı sorulardır. Hak ve batıl görüşler cevaplarda tafsilatlı olarak ele alınmıştır. Otuz dört sayfa olan risalenin bir nüshası da İstanbul'da bulunmaktadır.
(X) 🔍 Bilgi Notu: Kitabın en önemli özelliklerinden biri, iman esaslarını kıyası kullanarak örneklerle açıklaması olmuştur.
📌 İmam-ı Azam, yaşadığı zamanda gördüğü toplumsal ve dini meselelerle ilgilenerek bu hususları kapsayan eserler ortaya koymuştur. Haricilik ve ondan kopan tehlikeli fırkaların önünü kesmek ve yayılmalarını durdurmak için fıkhi ve itikadi birçok eser yazan İmam, ehl-i sünnet itikadını kuvvetlendirmiştir.
⚫ "Fıkıh Meclisi"nde, Doç. Dr. Mahmut Samar: "Belirli bir dönemden sonra fıkıhta derinleşmiştir. Asıl Ebu Hanife'yi fıkıhta görmekteyiz. Diğer İslami ilimlerde de etkisi vardır ama asıl alanı İslam hukukudur." Prof. Dr. Murat Şimşek: "İslam düşüncesinin kurucu düşünürleri vardır. Müessis denir bu isimlere. Fıkhın kurucu figürü Ebu Hanife'dir. Fıkıh anlayışında öne çıkan özellik; külli meselleerin tamamını esasa bağlamasıdır." cümleleriyle İmam-ı Azam'ın eserlerine ve fıkhi yönüne dikkat çekmişlerdir.
(X)Fıkıh meclisi programının tamamını izlemek için tıklayınız
⚫Ebu Hanife'nin ilmi silsilesi
Silsile kelime anlamı olarak birbirine bağlı demektir. İlmi anlamda ise bir âlimin kendisinden önce var olan bir ekole bağlı olmasını ifade eder. İmam-ı Azam da silsile yoluyla bazı âlimlere bağlıdır. Talebeleri arayıcılığıyla silsilesi devam etmiştir.
➡ Ebu Hanife, yedi kıraat âlimi olan Asım b. Behdele'den kıraat ilmini öğrenmiştir.
➡ Ebu Amr eş-Şa'bi ilk kez İmam-ı Azam'ı ilmi eğitim alması yönünde teşvik eden kişidir.
➡ Ebu Hanife Kufe'de teşekkül etmiş olan rey ekolündendir. Bu ekolün kurucusu Hammad b. Ebu Süleyman, Numan b. Sabit'in asıl hocasıdır.
(X)Rey: Görüş demektir.
(X)Hammad b. Ebu Süleyman kimdir?
İsfahanlıdır. Kufe'nin fakihi olarak bilinir. Akli delilleri kullanarak Kufe rey okulunun oluşmasına vesile olmuştur.
➡ İmam-ı Azam on sekiz sene Hammad b. Ebu Süleyman'ın derslerine devam etmiş, muhakeme yeteneği ve keskin zekâsı ile diğer öğrenciler arasından sıyrılarak hocasının yerine vekâleten bakmaya başlamıştır.
➡ Hammad b. Ebu Süleyman'ın vefatı üzerine ders halkalarının başına geçerek rey ekolünü kuvvetlendirmiştir.
➡ Numan b. Sabit inkârcı ve bidatçı fırkalarla münakaşa ve münazara ederek insanları ehl-i sünnet etrafına toplamıştır.
➡ Ebu Hanife'nin ilmi silsilesi hocaları vesilesiyle İbrahim en Nehai, Ebu Amr eş-Şa'bi, Mesruk b. Ecda, Kadi Şüreyh, Esved b. Yezid, Alkame b. Kays üzerinden Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mesud ve Abdullah b. Abbas'a uzanır.
➡İmam-ı Azam yaptığı ilmi seyahatlerde Ata b. Ebi Rebah, İkrime ve Nafi'den hadis dinlemiş, Ashab-ı kiramın olaylara yaklaşımını, hadisleri değerlendirme biçimini yakından öğrenme imkânına erişmiştir.
➡Ebu Hanife'nin silsilesi meşhur talebeleri İmam Yusuf, İmam Muhammed b. Hasan, İmam Züfer b. Hüzeyl ve Abdullah b. Mübarek yolu ile sürmüştür.
➡ İmam-ı Azam, Peygamber Efendimiz (sav), sahabenin yaşantısında var olan itikadi esasları savunarak Hanefilik anlayışına zemin hazırladı.
(X) 🔍 Bilgi Notu: İmameyn "iki imam" demektir. Tabir, İmam-ı Azam'ın önde gelen iki talebesi İmam Yusuf ve İmam Muhammed için kullanılmaktadır.
⚫"Fıkıh Meclisi"nde, Prof. Dr. Murat Şimşek; "Ebu Yusuf, İmam Muhammed İmam-ı Azam'ın kendi öğrencileri. Daha sonra bunların öğrencileri Ebu'l Hafs el Kebir İmam Muhammed'in öğrencisi yine Abdullah b. Senez es Sebezmuni, Muhammed b. Fazıl el Buhari var. Buhara'da yaşayan ve Ebu Hanife'den sonra devam eden bir fıkıh silsilesidir bu. Sonra Ebu Ali en Nesefi, Halvani, Serahsi ve Pezdevi. İmam-ı Azam'ın fıkıh anlayışı hocadan öğrencisine devam ederek önce Belh'te yerleşiyor. Daha sonra ise Semerkand ve Buhara'da yorumlanmıştır. Bu yorumlama neticesinde bu fıkıh anlayışı bir düşünce sistemine dönüşmüştür." diyerek Hanefi fıkhının Maveraünnehir bölgesinde yerleşmesi ve bir düşünce sistemine dönüşmesine değindi.
Doç. Dr. Mahmut Samar ise: "Hanefilik Buhara, Semerkant üzerinden gelişti. Bu gelişim ve düşünce yapısı Osmanlı'ya kadar uzandı." sözleriyle Anadolu'yu mayalayan anlayışın Hanefilik olduğuna vurgu yaptı.
(X)Fıkıh meclisi programının tamamını izlemek için tıklayınız
⚫ Çok kültürlü şehir
📌 İmam-ı Azam'ın ömrünün elli iki yılı Emevi, on sekiz yılı Abbasi döneminde geçti. Bu seneler onun iki ayrı anlayışı da yakından görmesine olanak sağladı. Ebu Hanife'nin doğup büyüdüğü Kufe, Basra ile beraber Hz. Ömer döneminde kurulmuş, farklı kavimlerin bir arada yaşadığı kozmopolit özellikleriyle öne çıkan bir şehirdi. Bu iki şehir Arapça öğretiminin yapıldığı, ilim derslerinin devam ettiği, İslami ilimlerin camilerde talim edildiği, siyasi ve edebi faaliyetlerin öne çıktığı özelliklere sahipti.
📌 Bu özellikler İmam-ı Azam'ı ve dolaylı yoldan Hanefiliği etkiledi. İmam halk tabanının ona sorduğu temel meselelere yoğunlaşarak herkesin bilmesi gereken itikadi ve fıkhi esaslar üzerine yoğunlaştı. Bu şekilde Hanefilik yavaş yavaş teşekkül etmeye başladı. Hocası Hammad b. Ebu Süleyman'ın metodunu devam ettiren Ebu Hanife akıl yürütmeyi kullanarak hızlı ve yerinde kararlarla insanlara hitap etmeyi başardı. Bu ve benzeri etkenler sonucunda şöhreti kısa sürede yayıldı. Yüzlerce talebe kendisinden ders alabilmek için Kufe'ye akın etti.
⚫Şahsi özellikleri
📌 İmam-ı Azam kanaatkâr, cömert, emin, adil, abid ve zahid bir zattır. Yaşamı boyunca Hakkı söylemekten geri kalmamış bu özelliği yüzünden zindanlara atılmıştır. Bu mücadelesi ile ilim hayatını devam ettirmeyi de başarmıştır. Emevi ve Abbasi dönemlerinde ortaya çıkan mağduriyet ve zulümlere karşı çıkmıştır. Kendisine verilen kadılık görevlerini, kendisine gönderilen hediyeleri de asla kabul etmemiştir.
⚫ İmam-ı Azam hakkında yazılan meşhur menakıbnameler
📌İslam fıkıh tarihinin önde gelen âlimlerinden olan İmam-ı Azam Ebu Hanife inanları etkilediği gibi kendisinden sonra gelen âlimleri de etkilemiştir. Birçok âlim Ebu Hanife'nin biyografisini ve menakıbını yazmıştır. Hakkında kırktan fazla menakıbname bulunan İmam-ı Azam, başlı başına bir menakıbname kültürü oluşmasına da vesile olmuştur.
↪📕 Menakıbu Ebî Hanife: Ebû Hafs es-Sagir tarafından yazılmıştır. Bilinen ilk Ebu Hanife menakıbıdır ve günümüze ulaşmamıştır. Sözlü olan bilgileri derlemesi ve bir kitap haline getirmesi Hanefi geleneği açısından bir kavşak işlevi görmesine sebep olmuştur.
(X)Ebu Hafs es Sagir kimdir?
Tam adı Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Hafs el-Buhari'dir. Buhara'da Hanefiliği yayan Ebu Hafs el Kebir'in oğludur. Buhara'da yaşamış ve ders vermiştir. "Buhara Fakihi" olarak tanınmıştır.
↪📕 Fasli menakıbı Ebi Hanife: Himmani tarafından yazılan eserin tek nüshasını Prof. Dr. Fuat Sezgin dört sahife olarak kaydetmiştir. Eser hakkında birçok tartışma vardır. Hadis âlimleri Himmani'yi hadis uydurmakla itham etmişlerdir. Bu sebeple âlimler onun rivayetlerini sakıncalı görmüştür.
(X)Fasl: Küçük kitap bölümü
(X)Himmani kimdir?
Tam adı Ebu'l-'Abbâs Ahmed b. es-Salt b. el-Muğallis'tir. Kufelidir ama hayatını Bağdat'ta sürdürmüştür. 9. ve 10. Asırlarda yaşamış, hadis rivayet etmiştir.
↪📕 Menakıbu Ebi Hanife: Tahavi'nin Ebu Hanife'ye dair konuşulan sözlü rivayetleri topladığı eseridir. Aynı zamanda Hanefi biyografi derlemesi de eserin öne çıkan özelliklerindendir. Kayıp durumdaki önemli eserlerdendir.
(X)Tahavi kimdir?
Tam adı Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme et-Tahâvî'dir. Mısırlıdır, ilk dönem Hanefi fakihlerindendir.
↪📕 Ahbaru Ebi Hanife ve ashabih: Ebu Hanife hakkında yazılan kendinden sonraki eserleri en fazla etkileyen kitaptır. Müellifi Saymeri'dir. İki bölümden oluşan eserin ilk bölümü İmam-ı Azam biyografisi iken ikinci bölüm ise Hanefi tabakatıdır. Kitap aynı zamanda Hanefi derleme eserlerinin ilki sayılmaktadır.
(X)Saymeri kimdir?
Tam adı Ebu Abdillah el-Hüseyin b. Ali b. Muhammed b. Cafer es-Saymeri'dir. Basralıdır, Bağdat'ta yaşamış ve Bağdat kadılığı yapmıştır.
(X)Tabakat: Toplu biyografi eseri. Hemen her ilimde tabakat kültürü gelişmiştir.
↪📕 Fedailu Ebi Hanife: İbn Ebi'l Avvam'ın yazdığı eser İmam-ı Azam hakkında yazılan, günümüze ulaşan en eski ve en detaylı eserdir. Burada iki müellif vardır. Dede ve torun aynı künye ile meşhurdur. Dede'nin telif ettiği eseri torun Ebi'l Avvam derlemiş eklemelerle müstakil bir kitap haline getirmiştir.
(X)İbn Ebi'l Avvam kimdir?
Müellif olan dedenin tam adı Abdullah b. Muhammed b. Ahmed es-Sa'di'dir. Ailesi beş nesil ilimle iştigal etmiş bir ailedir. Mısır'da yaşamıştır.
↪📕 Menakıbu Ebî Hanife: Zerenceri tarafından yazılan eser Buhara'da kaleme alınmış Şam ve çevresinde okutulmuştur. Kitap, Ebu Hafs es Sagir tarafından rivayet edilmiş ve referans gösterilmiştir. Eserde ana hatlarıyla Ebu Hanife'nin kökeninden, tabiinden olduğunun delillerinden, hakkındaki övgülerden, talebelerinden bahsedilmektedir.
(X)Zerenceri kimdir?
Tam adı Ebu'l Fadl Bekir b. Muhammed b. Ali'dir. Buharalıdır ve hayatını Buhara'da geçirmiştir.
↪📕 Şekaiku'n numan fi hakaiki'n Numan: Zemahşeri tarafından yazılan menakıbnamedir. Zemahşeri'nin kayıp eserlerindendir. İçeriği hakkında bir bilgi yoktur. Ama Zemahşeri gibi bir âlimin Ebu Hanife için bir menakıbname yazması araştırmacılar tarafından şaşırtıcı karşılanmıştır.
(X) Zemahşeri kimdir?
Tam adı Ebu'l Kasım Mahmud b. Ömer b. Muhammed el-Harizmi'dir. Mekke, Horasan ve Irak bölgelerinde yaşamını sürdürmüştür. Tefsir, edebiyat ve dil alanında aşılamayan âlimlerdendir.
📌 İmam-ı Azam hakkında yazılan menakıbnameler sonraki âlimler hakkında da bir menakıbname yazma geleneği oluşmasına öncülük etmiştir. Birbirini destekleyen ve birbiriyle örtüşen eserlerden Ebu Hanife'nin hayatına dair ciddi çıkarımlar yapılmıştır. Bu minvalde, doğrulandığı takdirde menakıbnameler epey işe yaramıştır.
(X) 🔍 Bilgi notu: Menakıbnamelerde "Ebu Hanife namlı bir şahsın geleceği, ümmetin ışığı olacağı, dini ve sünneti ihya edeceği" anlamına gelen bazı hadisler bulunmaktadır. Ama bu rivayetler uydurmadan öteye geçememiştir.
⚫ Nihayetinde; İmam-ı Azam'ın ilmi silsilesi hocası Hammad b. Ebu Süleyman üzerinden Abdullah b. Mesud'a dayanmaktadır. Aynı şekilde talebeleri üzerinden de Ebu Suud gibi büyük Osmanlı bilginleri ilmi olarak Ebu Hanife'ye dayanmaktadırlar. Şahsi karakteri, rey ve içtihad anlayışı ve coğrafya faktörü Numan b. Sabit'in ilmi geleneği üzerinde etkili olmuştur. Bu gelenek zaman içerisinde Hanefiliğe dönüşmüş, zamanla İslam düşüncesinin oluşmasına zemin oluşturmuştur.
FİKRİYAT