Cumhuriyet döneminde havacılık çalışmalarının ilk bilinen ismi Vecihi Hürkuş'tur. 20 Aralık 1923 yılında hükümet, Avrupa devletlerinin havacılık çalışmalarını incelemek üzere içinde Vecihi Bey'in bulunduğu bir heyeti Avrupa'ya yolladı. Vecihi Hürkuş Türkiye'ye dönüşünde ilk Türk tipi uçağı Vecihi K-6'yı inşa etti.
Türkiye, Cumhuriyet'in ilk yıllarından itibaren hava harp sanayiine büyük önem verdi, 1928 yılında Kayseri Uçak Fabrikası ve 1936 yılında özel teşebbüs kapsamında Nuri Demirağ Uçak Fabrikası kuruldu. II. Dünya Savaşı'nda da Türkiye'nin bu alandaki faaliyetleri devam etti, savaşın o zor şartlarında dahi ciddi bir altyapı gerektiren Türk Hava Kurumu Etimesgut Uçak Fabrikası kuruldu. İlk uçak ise 7 Haziran 1942'de havalandı…
KENDİ UÇAĞIMIZI YAPMA ALANINDA İLERLEME
THK Etimesgut Uçak Fabrikası, 1941 yılında; THK Gazi Uçak Motor Fabrikası 1947 yılında faaliyete geçmiş, 1950'de ise Ankara Rüzgâr Tüneli (ART) tamamlanmıştı. Fakat 1950 yılında THK fabrikaların kapatılması ile Rüzgâr Tüneli uzun yıllar işlevsiz kaldı. Aynı yıllar içerisinde kendi uçağımızı yapma alanında bir ilerleme ise özel sektörden geldi...
1939-1940 yıllarında inşaatı tamamlanan THK Etimesgut Uçak Fabrikası, 14.000 m2 yüzölçümü ve 8 milyon TL değerle kurulmasından sonra, 1941 yılında 113 mühendis, 221 teknisyen ve işçi ile çalışıyordu. 1945 yılında toplam 957 kişilik çalışanı vardı. THK, Etimesgut'ta daha önce kurulmuş olan atölyelerin genişletilmesiyle 'Uçak Fabrikası Projesi'ni 1942 yılında hayata geçirdi. Sekiz milyon liralık bir yatırım olan Etimesgut Uçak Fabrikası'nda bin 200 işçi ve Türklerin yanı sıra Müdür Wedrychowski olmak üzere 35 kadar Polonyalı mühendis ve teknisyen görev aldı. Oluşturulan projelerden; THK-1, THK-3, THK-4, THK-6, THK-7, THK8, THK-9 ve THK-13 planör, THK-2, THK-5, THK-10, THK-11, THK-12, THK-14, THK-15 Uçak olarak imal edilmişti…
1945 yılında uçak fabrikasına paralel olarak uçak motor fabrikası projelendirildi ve 1948 yılında Atatürk Orman Çiftliği arazisinde 60 bin metrekarelik bir alanda kuruldu. Fabrika için 4,5 milyon TL, makine teçhizatı ile birlikte toplam 9 milyon TL harcandı. Lisansör firma İngiliz De Havilland'dı ve makineler İngiltere, Amerika ve İsviçre'den temin edildi. Bir süre yabancı lisanslı uçak motoru imalatı ve onarımı yapan fabrika kapasitesinin çok altında çalıştırılmış, pek çok yan üretimde (musluk, piston, kuyu tulumbası vb.) bulunmuştur.
TAMAMI YERLİ TASARIM UÇAKLAR
Etimesgut Uçak Fabrikası girişiminin önemli özelliklerinden bir tanesi, yurtdışından patentli uçakların üretim ve revizyonunun yanında tamamı yerli tasarım uçaklar geliştirmek üzere bir etüt bürosunu içeriyor olmasıdır. 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 11 teknik ressam olmak üzere 21 kişilik bir ekipten oluşan bu birim, 1952 yılına kadar 16 tip uçak tasarladı. Bunlardan 12'si sonuçlandırıldı ve bu süreçte 126 adet Türk tasarımı uçak üretildi. Bu projeler arasında deneysel delta kanat planör gibi öncü teknolojilere sahip olan THK 13, Paris'te düzenlenen Havacılık Fuarı'nda sergilendi ve ilgi gördü. Ambulans ve turizm uçağı olarak tasarlanmış olan THK 5/5A Danimarka'ya ihraç edildi. Danimarka ve İsveç bu uçaklardan daha fazla istedi, ancak yeni bir satış gerçekleştirilemedi.
THK-5'i Türk Hava Kurumu'nun ürettiği tüm uçaklardan ayıran en önemli özelliği ihraç edilen ilk Türk uçağı olmasıdır.
YERLİ VE MİLLİ SİLAH SANAYİSİNİN TEMELLERİNİ ATTI: NURİ KİLLİGİL PAŞA ART, AVRUPA'NIN ÖNEMLİ RÜZGÂR TÜNELLERİ ARASINDAYDI
Ankara Rüzgar Tüneli (ART)'de bu doğrultuda, uçak tasarım ve geliştirme sürecinde gerekli araştırma-geliştirme altyapısını ve uçuş öncesi ölçümleri sağlama işleviyle ihtiyaç duyulmuş önemli bir bileşen olarak gerçekleştirildi. Rüzgâr tünelleri, havada hareket eden ya da bir hava akımının etkisinde kalan her türlü araç ve yapının üzerine etki eden aerodinamik kuvvet ve momentlerin bulunması, akım şeklinin ve yapısının belirlenmesinde kullanılan araçlardır. Gerçek uçuş öncesinde ölçekli modeller yoluyla gözlem ve test imkânı sağlayan tesisler olarak rüzgâr tünelleri, 20'nci yüzyıl başından itibaren havacılığın gelişiminde önemli rol sahibi oldular. Etimesgut Uçak Fabrikası ile eş zamanlı olarak rüzgar tünelinin kurulması kararı, ülkedeki havacılık sanayisi adına hedeflenenlerin, havacılığa dair teknolojinin ülke sınırları içinde üretilmesini de içerdiğinin önemli bir işaretidir. İnşa edildiği dönem için ART'nin büyüklüğü ve teknolojisi itibarıyla Balkanlar dâhil yakın coğrafyada bir benzerinin olmadığı ve Avrupa'nın önde gelen rüzgâr tünellerinden olduğu anlaşılmaktadır. Üretken fakat oldukça kısa bir dönemin ardından 1950'li yıllarla birlikte havacılık sanayi kuruluşlarının bir bir kapatılmasıyla ART de uzun bir süre amaçsız kalmıştır. (OAIB Moment Expo Dergi)
FABRİKADA 1941-1950 YILLARINDA YAPILAN İŞLER VE PROJELER
Fabrika uçak imalinde aşağıdaki projeler üzerinde çalışmıştır:
Miles Magister Uçağı: Tek motorlu, iki kişilik, okul başlangıç uçağıdır. De Havilland (İngiltere) lisansı ile ve seri olarak 30 adet imal edilmiştir. Hava Kuvvetlerinde ve Türk Kuşunda uzun süre kullanılmıştır.
THK–1 Askeri Taşıt Planörü:12 kişilik, fabrika tarafından projelendirilmiş ve prototip olarak bir tane imal edilmiştir. Kullanışsız bulunmuştur. Çok büyük olarak imal edildiğinden, çekim yapabilecek kapasitede uçak bulunamadığı için test uçuşu yapılamamıştır.
THK–2 Akrobasi Eğitim Uçağı: Tek kişilik ve tek motorlu olup, 1946 yılında THK-2 tip numarası ile akrobasi eğitim uçağı olarak tasarlanmış ve üç adet prototip olarak imal edilmiştir [4]. 130 BG gücünde, 4 silindirli, Gipsy-Major motoru ile donatılmış olan uçağın azami servis tavanı 4950 m ve azami hızı ise 250 km/saat idi. Tecrübe uçuşunu THK Test pilotu E.Ali Yıldız yapmıştır. Fabrika MKEK'ye devredildikten sonra 1952 yılında MKEK-2 adı altında üretime devam edilmiştir. Toplam olarak 12 adet imal edilmiştir.
THK–3 Tek Kişilik Akrobasi Planörü: Türk Kuşu için çok sayıda imal edilmiştir.
THK–4: Tek kişilik ilköğretim planörüdür.
THK–5 Ambulans Uçağı: İki motorlu hasta taşıma uçağıdır. İki hasta, bir doktor, iki pilot taşıyabilir. 1945 yılında tasarımına başlanan THK-5 Ambulans uçağı, iki adet Gipsy Major motorlu, iki dümenli, yarı monokok ahşap gövdeli, ahşap pervaneli uçak, uçuşa elverişlilik belgesi almıştır. 1950 yılında Danimarka'ya satılan tek uçaktır. Tecrübe uçuşu, THK Test pilotu E.Ali Yıldız ve Y. Müh. Şükrü ER tarafından yapmıştır. Uzun yıllar THK İnönü kamp Müdürlüğü yapan E.Ali Yıldız, THK'da birçok uçağın test pilotluğunu yapmıştır. Milli Savunma Bakanlığı'ndan sertifika almıştır. Birkaç tane imal edilmiş ve bir tanesi de Danimarka'ya satılmıştır. Sonradan İsveç ve Danimarka yeniden sipariş vermek istemişler fakat fabrika MKEK'ye devredildiğinden ve fabrika kadrosu değiştirildiğinden olumlu cevap verilememiştir.
THK-5A Turizm Uçağı: Altı kişilik olup, Milli Savunma Bakanlığı'ndan sertifika almıştır. 5 adet imal edilmiştir.
THK-7 İleri Öğretim Planörü: Tek kişilik olup, Türk Kuşu için imal edilmiştir.
THK-9 İki kişilik eğitim planörü olup, Türk Kuşu için imal edilmiştir.
THK-10 Hafif Nakliye Uçağı: Çift motorlu olup, 3 adet imal edilmiştir. Ayrıca değiştirilerek THK-5A tipine çevrilmiştir.
THK-11 Turizm Uçağı: Tek motorlu, üstten kanatlı, burundan tekerlekli ve itici tip pervaneli orijinal bir uçaktır. 4 kişilik turizm uçağı olarak projelendirilmiş ve bir adet imal edilmiştir. Motoru arkada olduğundan, soğutma zorlukları ile karşılaşılmıştır.
THK-12 Yolcu Uçağı: On iki kişilik, çift motorlu yolcu uçağıdır. Projeleri tamamlanmış, fakat imalata geçilememiştir.
THK-13 Uçan Kanat Planörü: Tek kişilik prototip planör, 1948 yılında THK-13 uçan kanat projesi Y.Müh. Yavuz Kansu tarafından tasarlanmış ve planör olarak imal edilmiş, test uçuşları Pilot Kadri Kavukçu ve Pilot Cemal Uygun tarafından yapılmıştır. Projede başarı sağlanmış fakat test uçuşu için alınan yanlış kararlar neticesinde planör düşmüş ve proje sonlandırılmıştır. Oysa aynı tarihlerde Amerika'da Northrop YB-49 Flying Wing adında aynı proje üzerinde çalışılmış ve başarılı olunamamış proje 1980'li yıllara ertelenmişti. Bugün ABD Hava Kuvvetlerinde bulunan B-2 uçağı aynı projedir. Paris Havacılık Sergisine katıldı ve ilgiyle karşılandı. Sonradan Fransızlar motorlusunu projelendirdiler.
THK-14 İki kişilik, ilköğretim planörüdür. Projeleri yapılmış, fakat imalata geçilememiştir.
THK-15 "Uğur" Eğitim Uçağı: İki kişilik, madeni gövdeli ilk eğitim uçağıdır. Bu uçaktan fazla miktarda imal edilmiştir. Yakın zamanlara kadar da Hava Kuvvetlerimizde kullanılmıştır. 1946'lı yıllarda THK Etimesgut Uçak Fabrikasının en önemli projelerden biri olarak imal edilen, madeni gövdeli eğitim uçağı THK-15 "UĞUR" adı ile Türk Hava Kuvvetlerinde yıllarca kullanılmıştır. Fabrika MKEK'ye devredildikten sonra MKEK-4 kodu ile üretilmiştir. Oldukça iyi bir eğitim uçağıdır. "Uğur" uçakları için alınan 100 adet siparişten, 60 adedi teslim edilmiş ve 1956'da üretimi durdurulmuştur.
THK–16 Jet Motorlu "Mehmetçik" Eğitim Uçağı: İki kişilik, madeni gövdeli ilk eğitim için projelendirilmiş jet uçağı olup, proje safhasında kalmıştır. Bugün çizimlerine dahi ulaşamadığımız THK–16 uçağının çizimlerinin Almanya'ya kaçırıldığı söylenmektedir. Y.Müh. Şükrü Er, THK fabrikasında 1944-50 yıllarında eski bir çalışan olarak üzerinde çalıştığı THK uçaklarının çizimlerine ulaşamadığını kitaplarında yazmış, birkaç sefer de bana anlatmıştır. Belki de birgün THK-16 dâhil tüm uçaklara ait çizimler THK arşivlerinden çıkacaktır. Burada şunu da vurgulamak isterim ki, 20 yılın üzerinde F-16 uçağında çalışan biri olarak; 1950 yılında THK-16 jet uçağının tezgâhtan indirilerek 1987 yılında F-16 uçağının 37 yıl sonra tezgâha binmesi çok ilginç bir benzerliktir. Her halde tarihin kara cilvesidir. (Mühendis ve Makina Dergisi, THK Etimesgut Uçak Fabrikası 1939-1950)
BAKÜ FATİHİ: NURİ PAŞA ETİMESGUT UÇAK FABRİKASINDA YAPILAN DİĞER İŞLER
DC -3 Douglas askeri taşıt uçaklarından 12 adedi yolcu uçağı haline çevrilmiş ve Devlet Hava Yolları tarafından uzun süre kullanılmıştır. 1947-1949 yılları arasında Fabrikada ayrıca Milli Savunma Bakanlığı için 263 adet ve T.H.K Havacılık Dairesi için 48 adet uçak onarılmış ve revizyondan geçirilmiştir. Devlet Havayolları için D.H.-89 ve Douglas DC-3, Türk Hava Kuvvetleri için de Magister ve Oxford eğitim uçaklarının büyük bakımları yapılmıştır.
BİR DÖNEM NASIL KAPANIYOR?
Savaşın sona ermesiyle birlikte THK Etimesgut Uçak Fabrikası'nın Polonyalı çalışanları Türkiye'den gruplar halinde ayrılmaya başladı. 1946 yılının Haziran ayında fabrikada sadece birkaç Polonyalı mühendis kaldı. onlar da tesisin Türk mühendislere aşamalı olarak devredilmesi amacıyla, fabrikada 1948 yılına kadar kaldı, fabrikayı Türk mühendislere teslim ettikten sonra Türkiye'den ayrıldılar.
Kurulduğu günden beri son derece önemli ve başarılı çalışmalara imza atan Türk Hava Kurumu, 1950'li yılların başında maddi zorluklar nedeniyle uçak inşa çalışmalarına son verdi. Türkiye'de uçak imalinde en çok başarı sağlayan ve direnen Yeşilköy Nuri Demirağ Uçak Fabrikası'ndan sonra, Etimesgut Uçak Fabrikası 1952 yılında, uçak motoru fabrikası da 1954 yılında Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu'na (MKEK) devredildi. MKEK bir süre eski tasarımları geliştirerek uçak üretimine devam etti. Motor fabrikası 1955'te traktör imalatına geçerek bugünkü Türk Traktör Fabrikası haline getirildi. Uçak fabrikasında ise 1959'da üretim durduruldu, 1963'den sonra traktör üretimine başlanır.1968 yılında fabrika MKEK Tekstil Makineleri Fabrikası'na dönüştürülür, daha sonra ise kapatılır.
İLK TÜRK YOLCU UÇAĞI