Cami, İslam'da ibâdet hayatının merkezini teşkil eder, mihrâb ise caminin merkezini. Çünkü mihrâbın bir anlamı da sadr, yani "bir mekânın en kıymetli yeri" olmasıdır. Ona mihrâb denilmesinin nedeni caminin en kıymetli yeri olduğundan olsa gerek.
Mihrâb, kaynaklarda "İslâm sanatında cami, mescid ve namazgâhlarda kıbleyi ve imamın namaz kıldırırken duracağı yeri gösteren mimari eleman" şeklinde tarif edilir ama ben kısaca imamın namaz kıldırırken durduğu yer diye açıklayayım.
Mihrâbdan bahseden kaynaklarda onun tarihsel gelişiminden ve mimari özelliklerinden uzun uzun bahsedilir. Ancak ben, bu yazıda size, mihrâbın simgesel anlamından bahsedeceğim.
Aziz Doğanay'ın, ilgilisi olanların mutlaka edinmesi gereken, Mimari ve Tezyinî Unsurlarıyla Câmî isimli camileri her yönüyle ele alıp incelediği çok değerli bir kitabı var. Doğanay, eserinde, selâtin camilerin bölümlerini anlatırken dört kapısı olmasından da bahseder.
Tâk kapı
Doğanay'a göre ilk kapı, şehirle camiyi ayıran ihâta duvarları içinde olan tâk kapıdır. İhata duvarları, dünya hayatı ile âhiret yurdu arasındaki sınır gibidir ve Allah'ın evine bu kapıdan adım atılarak girilir. Şehirlerin girişinde bulunan kemerli tâklar ne anlam ifâde ediyorsa bu kapı da câmi için o anlamı ifâde eder. Bize, Allah'ın evine, ibâdet şehrine adım atmak üzere olduğumuzu hatırlatır.
Taç kapı
İkinci kapı ise sınırı yani ihâta duvarlarını geçip içeri girdikten sonra karşılaşılan taç kapıdır. Tâk kapıdan geçilerek caminin dış avlusuna girilmiştir, henüz camiye girilmemiştir. Burası, yani dış avlu, müminin, Allah'ın evine girmek için hazırlık yapacağı yerdir. Şadırvanların dış avluda bulunmasının bir anlamı olsa gerek. Müminler burada abdest alınarak Allah'ın evine girmeye ve karşısına çıkmaya hazırlanır.
Cümle kapısı
Üçüncü kapı, cümle veya kıble kapısı denilen iç avludan harime, yani caminin içine geçilen kapıdır. Kıble kapısı denilmesi, kıbleye bakmasından dolayıdır. Bu kapıdan giren kişi, artık Allah'ın evine dahil olmuştur ve dünya ile ilişkisi artık geride kalmıştır.
Buraya kadar anlatılan kapıları biliriz ama bilmediğimiz bir dördüncü kapı daha vardır. O da mihrâbdır. Evet, mihrâb da bir kapı olarak değerlendirilir. Dünya yurdundan âhiret yurduna geçiş kapısı. Camilerin hazirelerinin, kıblenin hemen önünde olmasının nedeni de budur.
Mihrâb kapısı
Mihrâbın bir anlamı, harp yapılan yerdir. Nefsiyle yaptığı büyük harbi kazanan mümin kendi mihrâbını inşâ etmiş olur. Bu kapıdan geçerek âhiret yurduna, cennete adım atmaya hak kazanır.
Mihrâb, Arafat meydanıdır ve o meydanda oturulmaz, ayakta durulur. Bizim geleneğimizde, namaz vakitleri dışında cemaatle kılınan namazlarda bile mihrâba geçilmemesinin altında yatan nedenlerden biri de budur. Çocukların geçmesine müsaade edilir, hoşgörü ile karşılanır. Çünkü onlar için cennet hâlâ evidir ve oraya girmek çocukların hakkıdır.
Bu kapı, yani mihrâb, gören için bir gün geçeceği eşiktir, varacağı cennetin kapısıdır, Hakk'ın didârıdır. Görmeyen için ise sadece süslü bir duvardır. Nev'î;
Zâhide mihrâb-ı mescid, ârife ebrû-yı yâr
Cilve-gerdir pertev-i nûr-ı Hüdâ her kûşeden
Derken zâhitlerin, âriflerin ve âşıkların mihrâbda ne gördüğünü açıklıyordu.
Sırât-ı müstakîm
Bir caminin tâk kapısı ile mihrâbı arasında dümdüz bir çizgi vardır. Kapıların büyüklükleri farklı olsa da merkezleri aynıdır ve aynı çizgiyi takip eder. Bu bize, kişinin cennete gitmesi ancak sırât-ı müstakîm üzere olduğunda mümkün olduğunu hatırlatır. Sırât-ı müstakîm üzere olmak ise bu dünyadaki en zor işlerdendir.
Kulun, cemâlullah ile şerefyâb olabilmek için mihrâbın sırât-ı müstakîm çizgisi üzerinde olması gerekir. Mihrâbı eğri ise cami olamaz. Eğri mihrâbda da namaz kılınmaz, çünkü kıble yani istikamet yanlıştır. Lütfi Filiz'e göre kişinin mihrâbın doğru olması, Allah'ın ve resulünün huylarıyla huylanmış olması anlamına gelir.
Mihrâbın görkemli olmasının nedeni
Hz. Peygamber'in namaz kıldığı sıradan bir mekân iken zamanla İslam dünyasının büyümesi ve gelişmesi ile cami içinde müstesna bir yer olan mihrâb, zamanla caminin taşıdığı anlamla örtüşecek şekilde en dikkat çekici köşesi olur. Önce mihrâbın yerini belirlemek için hafif dışarı çıkacak şekilde bir nişe dönüşür. İki kenarında sütunçeler, onların etrafında bordürler, nişlerin kemerli yarım kubbe şeklindeki kavsaralar, üzerinde kitabe ve tepeliği ile âdeta müstakil mimari bir esere dönüşür.
Türkler, mihrâba o kadar itina göstermişlerdir ki bizim selatin camilerdeki mihrapların mimari özelliklerini anlatmak sayfalar dolusu sürebilir. Bu süsleri seyretmek ise ayrı bir zevktir. Bursalı Eşref Paşa,
Kâfir ârâyiş-i mihrâbdan olmaz mahzûz
(Kafir, mihrâbın güzelliğinden zevk almaz)
derken sanırım bu hakikate işaret ediyordu.
Selâtin camileri öyle, mahalle camileri farklı mı? Hayır, onlar da caminin en güzel köşesidir ve yöresine göre değişmekle birlikte her zaman çiçek ve bitkilerle süslenir. Meraklarımdan biri de gittiğim şehirlerdeki camilerin ve mescitlerin kapılarını ve mihrâbını ziyaret etmektir. Zaman zaman gördüğüm mihrâbların fotoğraflarını neden çekmediğimi düşünür, hayıflanırım.
"Çok geç kalmadın, bundan sonra çekersin", dediğinizi duyar gibiyim. Neden olmasın?
Ama siz, mihrâbın gördüğünüzden çok daha fazlası olduğunu aklınızdan çıkarmayın.
İsmail Güleç
