Onlarca mushaf yazmasıyla meşhur bir hattat: Hâfız Sâlih Üsküdârî

Hat san'atının büyük isimleri - 78

Seyyid Hâfız Mehmed Sâlih, imzâlarında kaydetdiği üzere, Üsküdarlıdır. Görülen hicrî 1234 (1819) târihli bir mushafında kendisinin 85 yaşında bulunduğunu belirtdiğine bakılırsa, doğum târihi hicrî 1149 (1736) olmalıdır. Hüsn-i hattı Akmolla Ömer Efendi'den (ö.1777) meşkedip, husûsiyle mushaf yazmağa özen göstermişdir. Bunlardan tesbit edebildiklerimiz: TSMK-YY.857 (1189/1775); Abdurrahman Uveys Koleksiyonu / Şârika (41. Mushaf 1194/1780); TSMK-HS 87 (1205/1791); SK - Pertevniyal 8 (1205 / 1791); TPVK (1206/1792); Mektebetü'l-Mesâhıf / Medine, 165 (1210 / 1795); İÜK, A6699 (1212 / 1797); Chester Beatty / Dublin, MS 1580 (1218 / 1803); İÜ.NEK-A6696, 177 (1225/1810).

Hâfız Sâlih'in 41. ve 177. mushaflarının yazılış târihlerine göre bir hesabı yapılırsa, hattatımızın 30 yılda 136 mushafı tamamladığı anlaşılmakdadır ki, bir yılda vasatî 4-5 adede erişdiği kesindir. Hatt u Hattâtân müellifi Mîrzâ Habib, mâruf hattat Muhsinzâde Abdullah Bey'den (1248/1832 - 1317/1899) naklen, Hâfız Sâlih'in 454. mushafının görüldüğünü beyân etmekdedir. Verilen bu rakamın yazdıklarının sonuncusu olduğunu farz edip hesablarsak, kalan 454 – 177 = 277 aded mushafın sonradan yaşayacağı 11 yıl içersinde yazılması –daha önceki kalem sür'atine kıyâsen– imkânsızdır. Çünkü bu rakama varmak için her yıl 25 mushaf bitirmesi gerekir. Gençlik çağında bile senede 4-5 adedi geçmediği belli olduğuna göre, 11 yılda 50 mushafı geçebileceğini sanmıyoruz. 177 + 50 = 227 tuttuğuna bakılırsa, doğrusu, verilen 454 rakamının tam yarısı, yani 227 olacakken, sehven mi kayda böyle geçdi, bilemeyiz.

Mehmed Sâlih Efendi, kalemindeki metânet ve sür'atten dolayı Çemşîr (Çimşîr) Hâfız lakabıyla anılır; kendisi de sonraki yıllarında bunu imzâlarına aksetdirmişdir (Çimşîr veya şimşîr, sertliği ve sağlamlığı ile tanınan bir ağacın adıdır). Sülüs nesih kıt'aları ve celî sülüs kitâbeleri de vardır. Onunla muâsır olan Yamak Sâlih Efendi (ö.1784) ile karıştırılmamalıdır.

Enderûn-ı Hümâyûn'un hat hocalığında bulunan Hâfız Sâlih, İstanbul'un farklı semtlerinde (Sultanahmed, Salacak, Erenköy…) ikāmetiyle de tanınır. Gençliğinde müskirâta mübtelâ iken, zamanla tövbekâr olduğu söylenir. Yazdığına rastladığımız hicrî 1213 (1798) târihli bir duâ mecmuasındaki imzâsında Hâfız Sâlih ismine eklediği Salâhî lakabı, belki de ibtilâsından kurtulup salâha erdiği yılın işaretidir. Bu ehl-i keyf hâliyle kıyamet günü ne yapacağını soranlara, eserlerini bir torbaya koyup omuzlayarak hesab dîvânına çıkacağını ifâde edermiş. 1821 yılında Kur'ân-ı Kerîm yazarken 87 yaşında vefat etmişdir; makberesi bilinmemekdedir.

Çimşîr Hâfız'ın hicrî 1225 (1810) yılında yazdığı buradaki 177. mushafı İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütübhânesi-A6696'da kayıtlı olup tezyînî noktadan Batı karşısında benliğini kaybetmiş bir devrin mahsûlüdür. Klasik biçimi korunsa bile, rokoko tesîrinin gerek renk, gerekse motiflerde hükümrân olduğu serlevhada, yazı sahası beyzî şekilde tasarlanmış, cedvel yerine sarılma yapraklarla çerçevelenmiştir. Dış pervazın klasik motifleri arasına asrî gül demetlerinin nasıl sıralandığını, baştaki örneklerde 16. asrın letâfetini idrâk eden gözler elbet ibretle seyredeceklerdir.

Sûrebaşı tezhîbleri de serlevha ile uyumludur. Mushaf'ın yazı sâhası etrafında altının esirgenmeden kullanıldığı kalın cedveller ve iri duraklar yer almaktadır.

Resim 1: Hâfız Salih Üsküdarî mushafının serlevhası.

Resim 2: Aynı mushafdan iki ara sahife.

Resim 3: Aynı mushafın ferağ kaydı.

Prof. Uğur Derman