Mimar Sinan’ın Eserlerinde Hat San’atı - 2

(Bu makâlenin birinci bölümü geçen hafta neşredilmiştir)

İstanbul'daki Sinan eserlerinde hat araştırmamıza devam edelim: Azabkapı Sokullu Mehmed Paşa Câmii'nin kubbesi (Resim 1), çini üzerine cihâryârlar (Resim 2) ve dıştaki binâ kitâbesi (Resim 3), tâmir esnâsında Halim Özyazıcı tarafından yenilenmiş; latin harfleriyle ayrı bir kitâbe eklenmişdir (Resim 4). Kapı kanatlarına Kâmil Akdik (1861-1941) tarafından yazılıp sedefle işlenen dört parçalı hadîs-i şerif metni (Resim 5) ise sonraki bir tamirde bozularak sedefler sökülmüş, kubbedeki Halim Efendi yazısı da çığırından çıkarılmışdır. Caminin yapıldığı vakitten kalan ve kim tarafından yazıldığı belirlenemeyen celî sülüs Âyetü'l-Kürsî de dikkat çekmektedir (Resim 6).

Sokullu'nun diğer câmii, Kadırga'daki Şehid Mehmed Paşa Câmii'nin kubbe ve yarım kubbeleri de aynı yıllarda yine Halim Özyazıcı eliyle yazı cihetinden pek latîf bir tarzda yenilenmiştir. İlerleyen zaman içinde kubbedeki kurşunların ağır basması yüzünden yazının üstünde bir takım rahatsız edici delikler açılmışdır. Vakit geçirmeden vakıflar idâresinin bu kubbeyi ve yarım kubbeleri tamire alması beklenir (Resim 7).

Edirnekapısı'ndaki Mihrümah Sultan Câmii'nin kubbesi (Resim 8) ve Üsküdar/Şemsipaşa Câmii'nin kubbesi (Resim 9) ve kubbe kasnağı (Resim 10) da Tuğrakeş İsmâil Hakkı Altunbezer (1873-1946) tarafından 1940 da yeniden yazılmıştır. Edirnekapısı'ndaki Mihrümâh Câmii'nin câmi takımı yazıları da celînin Râkım'dan sonraki büyük ismi Sâmi Efendi'ye (1838-1912) âiddir.

Fındıklı'daki Molla Çelebi Câmii'nin kubbe yazısı Hâmid Aytaç (1891-1982) tarafından yenilenmiştir (Resim 11).

Beşiktaş'taki Sinan Paşa Câmii'nin kubbesi (Resim 12) Kādıasker Mustafa İzzet Efendi'ye (1801-1876) âid iken caminin takriben 15 yıl evvelki tâmirinde tamamen kazıtılarak, zamanımız hattatlarından Hüseyin Kutlu'ya yeniden yazdırtılma cihetine gidilmiştir. Câminin pencere alınlıkları da (Resim 13) Alâeddin Bey'e (1844-1887) âiddir. Ancak bu güzel yazıların sol taraftan birkaç adedi son zamanlarda "hüsn-i hat" la hiç alâkası olmayan bir şekilde yeniden yazılmış iken, câminin tâmiri sırasında tamamı berbad bir hâle konulmuşdur.

Tophâne/Kılıç Ali Paşa Câmii'nin içindeki (Resim 14) ve son cemâat yerindeki çini üzerine pencere alınlıklarını yazan Demircikulu Yusuf Efendi'nin (1514-1611) kabri de, caddenin karşı tarafındaki Karabaş Mescidi hazîresindedir. Aynı câmiin giriş kapısı üzerinde taşa mahkûk müsennâ celî sülüs âyet ve altındaki kitâbe de Demircikulu'nundur (Resim 15). Buradaki câmi yazıları da, hattat padişahlardan olan Sultan Abdülmecid'e (sl. 1839-1861) âiddir.

Son olarak, Sinan'ın da son büyük eseri olan Selimiye'yi hat san'atı noktasından tanıtmak istiyorum. Bu câmiin klâsikleşmiş yazıları Hasan Çelebi'nindir. Hattâ Evliyâ Çelebi'nin nakline göre, hattatımız, kubbe yazısının mahalline geçirilmesine nezâret ederken, kubbeden gözüne kireç düşmüş; telâşla, celî kalemlerini temizlemek için yanında bulundurduğu kovadaki kireçli suyla gözlerini yıkayınca görmez olmuştur. Bunun üzerine pâdişah hayatı boyunca kendisine maaş bağlatmıştır. Ancak Müstakîmzâde, Tuhfe'sinde Hasan Çelebi'nin daha sonraki yıllara âid bir kıt'asını gördüğünden bahsediyor (s.155).

Çini üzerine câmi içi ve son cemâat mahalli yazılarını, ayrıca cümle kapısındaki mermere hâkkolunmuş kitâbeyi XVI. asrın celî üslûbuna göre yazan Hasan Çelebi, Karahisârî'nin çırağı olduğu hâlde, Selimiye'nin mihrâbına yakın pencerelerin üstüne yerleştirdiği Fâtiha sûresindeki bir vav harfi Şeyh Hamdullah tavrında mükemmel bir celî sülüs harf örneği olarak yüzyıllardır hattatlar arasında bilinegelmiştir (Resim 16).

Ancak, zaman geçip de Selimiye'nin tâmiri ve kubbe yazısının yenilenmesi gerekince, bu maksadla İstanbul'dan bir hat üstâdı çağrılmayıp, mahallî bir hattata yazdırılması cihetine gidilmiştir. Edirne'li hattat ve müzehhib Nakşî Molla Mustafa (ö.1809) tarafından, 1223/1808 târihinde câminin kubbesine, yarım kubbelerine ve muhtelif duvarlarına mavi zemine beyazla kalem işi olarak celî sülüs âyetler yazılmış, bunların 1300/1883 yılında tâmirini yapan Edirne'li bir başka hattat, Mehmed Hayri (1839-1900) de ilâveten kahverengi zemine beyaz ve beyaz zemine siyah hatlı celî sülüsleriyle neredeyse boş duvar bırakmamıştır. Selimiye'nin yirmi yıl evvel biten son büyük tâmiri sırasında, gerek Nakşî, gerek Hayri eliyle yazılmış olan bu çok seviyesiz celî sülüs örneklerinin -sanki aslî ve târihî bir değerleri varmış gibi- uzun emeklerle yeniden ihyâsı yoluna gidilmiştir. Resimlerle örnek vermemeyi tercih ettiğim bu yazılardan başka, câmide Râkım üslûbundan nasîb almış tek eser, Sultan II. Mahmud'a (1785-1839) âid, celî sülüsle büyük Besmele levhasıdır.

Netice îtibâriyle şunu belirtmeliyim: Hat san'atı Sinan'ın eserlerinde devrinin en güzel şekliyle yer almış, bir kısmına XIX. ve XX. yüzyıllarda Sinan'ın mîmârîsiyle pek güzel uyum sağlayan hat örnekleri ilâve edilmiştir. Ancak bu güzel ilâvelerden nasîb alamayan câmi Selimiye'dir.

Resim 1:Azabkapı Sokullu Câmii'ndeki Halim Özyazıcı'nin celî sülüs kubbe yazısı.

Resim 2: Azabkapı'daki Sokullu Câmii'nde bulunan 1939 yılının Kütahya çinisi üzerine Halim Özyazıcı tarafından yazılan celî sülüs hattı.

Resim 3: Azabkapı Sokullu Câmii'nin Halim Özyazıcı tarafından yenilenen mermere hâkk olunmuş celî sülüs kitâbesi.

Resim 4: Azabkapı Sokullu Câmii'nde Halim Özyazıcı tarafından yazılmış latin harfleriyle ayrı bir kitâbe.

Resim 5: Azabkapı Sokullu Câmii kapı kanatlarına Kâmil Akdik tarafından yazılan celî sülüs hadîs-i şerif metni.

Resim 6: Azapkapı Sokullu Câmii'nin yapıldığı zamandan kalan ve kim tarafından yazıldığı belirlenemeyen celî sülüs Âyetü'l-Kürsî'nin sonu.

Resim 7: Kadırga Şehid Mehmed Paşa Câmii'nin Halim Özyazıcı hattı ile celî sülüs kubbe yazısı.

Resim 8: Edirnekapısı Mihrümâh Câmii'nin Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer tarafından yenilenen celî sülüs kubbe yazısı.

Resim 9: Üsküdar/Şemsipaşa Câmii'nin Tuğrakeş Hakkı Bey tarafından yenilenen celî sülüs kubbe yazısı.

Resim 10: Aynı câminin kubbe kasnağındaki celî sülüs kuşak (Tuğrakeş Hakkı Bey).

Resim 11: Fındıklı Molla Çelebi Câmii'nde Hâmid Aytaç tarafından yazılan celî sülüs kubbe yazısı.

Resim 12: Beşiktaş/Sinan Paşa Câmii'nin kubbesindeki Kādıasker Mustafa İzzet Efendi'nin celî sülüs hattı.

Resim 13: Sinan Paşa Câmii pencere alınlıklarında Alâeddin Bey'in celî sülüs yazısı.

Resim 14: Kılıç Ali Paşa Câmii'ndeki çini üzerine pencere alınlıkları vesâir yazılar Demircikulu Yusuf Efendi'nin celî sülüs hattıyladır.

Resim 15: Kılıç Ali Paşa Câmii kapı üstündeki celî sülüs müsennâ istif.

Resim 16: Selimiye Câmii'ndeki Fâtiha sûresinin Şeyh Hamdullah vâdisindeki "vav" harfi.