(Bu makâlenin beşinci bölümü geçen hafta neşredilmiştir)
Beşiktaş'tan Maçka'ya çıkan yol üzerinde, semte ismini veren bir çeşme vardır: Vâlide Çeşmesi. 1255/1839'da Bezmiâlem Vâlide Sultan'ın yaptırmış olduğu bu çeşmenin birkaç adım arkasında, etrafı parmaklıkla çevrili ve civâr halkının desteği ile ma'mur bir hâlde duran geniş namazgâh sofası da zikre değer (Resim 1).
Yine bir gravürden, Taşkışla ile stadyum arasında kalan sâhada bir fevkānî namazgâhın mevcûdiyetini öğreniyoruz, fakat bugün yoktur (Resim 2).
Kabataş'a gelince, İstanbul'un en eski namazgâhlarından birinin yerini göreceğiz (Resim 3). Fatih Sultan Mehmed'in Çizmecibaşısı Mahmud Bedreddin Ağa'nın 904/1498 târihinde vakfetdiği namazgâh ve kendi kabri, yolun genişlemesi için daraltılarak bırakılmış, bugün sâyebân ağacı ve kabri duruyor.
"Tîz-reftâr olanın pâyîne dâmen dolaşır" mısraının bugün geçerli olmadığını isbât için, eskiden birkaç günde dolaşılabilecek yerleri bir saat içinde gezmiş olduk! Şimdi bir netîce çıkarmağa gelelim: Bugün namazgâhların gerek ibâdet, gerekse istirâhat yeri olarak kullanılma devri geçmiştir. Şu hâlde kültür tarîhimizin mühîm sayfalarından biri olarak; bu son kalanların, asıl sâhibi olan Vakıflar İdâresi'nce tâmir ve muhafazasını istemek hakkımızdır.
Tesbît ettiğim bütün namazgâhlardan bahsetmeğe sahîfelerimiz kâfi değildir. Bu konu, bir kitap olacak kadar geniştir. Bahsimizi, İstanbul'daki namazgâhların –ki bugün çoğu mevcûd değildir- Vakıflar İdâresi'nden alınan bir listesini takdîm ederek kapatıyorum:
İSTANBUL NAMAZGÂHLARI
- Âdile Sultan (Koşuyolu) Namazgâhı
- Âdile Sultan Namazgâhı (Dudullu)
- Ahmed Efendi (Kuzguncuk-Beylerbeyi) Namazgâhı
- Ahmed Efendi (Kısıklı-Millet Bahçesi) Namazgâhı
- Alâiyeli Hacı Mehmed Namazgâhı
- Ali Gazi Sultan Namazgâhı
- Ali Paşa Ziştovî Namazgâhı
- Anadoluhisarı Namazgâhı
- Arif Efendi (Çoban Çeşmesi) Namazgâhı
- Âşıklar Namazgâhı
- Ayrılık Çeşmesi Namazgâhı
- Ayvansaray (Emetullah Hatun) Namazgâhı
- Aynalıkavak Namazgâhı
- Bilâl Ağa Namazgâhı
- Bostancı Namazgâhı
- Büyük Çamlıca Namazgâhı
- Beylerbeyi (Edirnekapısı) Namazgâhı
- Beylerbeyi (Küplüce) Namazgâhı
- Beylerbeyi (Papatya sokağı) Namazgâhı
- Beylerbeyi (İskele) Namazgâhı
- Beylerbeyi (Çınar sokağı) Namazgâhı
- Bezm-i Âlem Vâlide Sultan Namazgâhı
- Çengelköyü (Bekâr Deresi) Namazgâhı
- Çengelköyü (Hamdullah Paşa) Namazgâhı
- Çırpıcı Namazgâhı
- Çoban Çeşmesi (Yarımburgaz) Namazgâhı
- Çoban Çeşmesi (Merdivenköyü) Namazgâhı
- Çubuklu (Damat İbrahim Paşa) Namazgâhı
- Eğrikapı Namazgâhı
- Emetullah Hatun Namazgâhı
- Esma Sultan (Kadırga) Namazgâhı
- Erenköy (Edhem Efendi sokağı) Namazgâhı
- Fazlı Paşa Namazgâhı
- Hacı Evhad Namazgâhı
- Hacı Mustafa (Selimiye) Namazgâhı
- Halid Ağa (Haydarpaşa) Namazgâhı
- Hamdullah Paşa Namazgâhı
- Harem İskelesi Namazgâhı
- Haseki Sultan (Yılanlı Ayazma) Namazgâhı
- Hüsrev Paşa (Hasköy) Namazgâhı
- Hüsrev Paşa (Çoban Çeşmesi, Yarım Burgaz) Namazgâhı
- İç Erenköyü (Meşeli Bağ) Namazgâhı
- İç Erenköyü (Meşeli Bağ) Namazgâhı (ayrı)
- İbnülemin Ahmed Ağa Namazgâhı
- İbrahim Ağa Namazgâhı
- İmamzâde Edhem Ağa Namazgâhı
- İshak Ağa Namazgâhı
- Ihlamur Namazgâhı
- Kabataş İskelesi (Çizmecibaşı) Namazgâhı
- Kadırga Namazgâhı
- Kadıköyü Köftüncü Sokak Namazgâhı
- Kadıköyü (Kuyubaşı) (Mihrimah Sultan) Namazgâhı
- Kadınlar Namazgâhı
- Kalyoncular Baş Halifesi Ömer Ef. Namazgâhı
- Karacaahmed Namazgâhı
- Karlıçeşme Namazgâhı
- Kayışdağı Namazgâhı
- Kayış Mustafa Namazgâhı
- Kefçe Dede Namazgâhı
- Koca Mehmed (Münzevî) Namazgâhı
- Kozyatağı Namazgâhı
- Köftüncü sokak (Tayfur Ağa) Namazgâhı
- Küçük Çamlıca Namazgâhı
- Küçük Çamlıca Yolu Namazgâhı
- Küçük Çiftlik Namazgâhı
- Küçüksu Namazgâhı
- Küçükyalı Namazgâhı
- Kuleli Hasan Paşa Namazgâhı
- Kuleli Mektebi Namazgâhı
- Kuzguncuk-Beylerbeyi Namazgâhı
- Lâdikli Ahmed Ağa (Kadıköy) Namazgâhı
- Lâ'lîzâde Namazgâhı
- Lüleci Hendek Namazgâhı
- Maçka-Çeşmemeydanı Namazgâhı
- Mahmud Bedreddin Ağa (Çizmeciler) Namazgâhı
- Maltepe-Kartal Namazgâhı
- Merdivenköyü (Bektaşi Tekkesi) Namazgâhı
- Merdivenköyü (Nâzenin sokak) Namazgâhı
- Millet Bahçesi Üsküdar (Ahmed Efendi) Namazgâhı
- Mihrimah Sultan (Kuyubaşı Kadıköyü) Namazgâhı
- Mühürdar Ahmed Efendi (Kadıköyü) Namazgâhı
- Münzevî (Koca Mehmed) Namazgâhı
- Murad Çeşmesi (Silivri) Namazgâhı
- Nakşidil Vâlide Sultan Namazgâhı
- Neş'et Ağa Namazgâhı
- Okmeydanı Namazgâhı
- Osman Ağa Namazgâhı
- Otağtepe Namazgâhı
- Paşabahçesi Namazgâhı
- Paşalimanı Namazgâhı
- Pîr Mustafa Paşazâde (Sultaniye) Namazgâhı
- Rıhtım-Çayıryolu (Kadıköyü) Namazgâhı
- Saka Baba (Eyüb) Namazgâhı
- Saraçlar Çeşmesi Namazgâhı
- Saraylı Nevnihal (Üsküdar) Namazgâhı
- Sarı Hüsnü Namazgâhı
- Sarıyer (Eski İskele) Namazgâhı
- Selâmi Çeşme Namazgâhı
- Selâmi Ali Efendi (Kısıklı) Namazgâhı
- Selimiye (Mustafa Ağa) Namazgâhı
- Serâsercibaşı Mustafa Ağa Namazgâhı
- Servi burnu Namazgâhı
- Seyyid Seyfullah ve Seyfeddin efendiler Namazgâhı
(Molla Güranî, Seyyîd Ömer Mahallesi) - Seyyid Ömer Câmii Namazgâhı
- Silivrikapısı Namazgâhı
- Söğütlüçeşme Namazgâhı
- Sultan Selim III. (Küçüksu) Namazgâhı
- Sultan Tepesi Namazgâhı
- Sultaniye Namazgâhı
- Sultan II. Abdülhamid Namazgâhı
- Sultan II. Ahmed Namazgâhı
- Sultan IV. Mehmed (Büyük Çamlıca) Namazgâhı
- Sultan IV. Mehmed (Küçük Çamlıca) Namazgâhı
- Şaşkınbakkal (Kadıköyü) Namazgâhı
- Şenlik Dede Namazgâhı
- Şuhî Kadın Namazgâhı
- Tahtakadı Kasım Paşa Namazgâhı
- Tayfur Ağa (Acıbadem) Namazgâhı
- Tavaşî Hasan Ağa Câmii Namazgâhı
- Tophaneli Oğlu (Alâiyeli Mehmed Efendi) Namazgâhı
- Toptaşı Namazgâhı
- Turşucu (Hasköy) Namazgâhı
- Vefa-Darülhadîs Namazgâhı
- Yarım Burgaz (Çobançeşmesi) Namazgâhı
- Yenişehirli Osman Efendi Namazgâhı
- Yeşilköy (Abdülmecîd ) Namazgâhı
- Yılanlı Ayazma (Haseki Sultan) Namazgâhı
- Yılanlı Ayazma (Abdülmecîd) Namazgâhı
- Yıldız Sarayı Namazgâhı
- Ziştovî Ali Paşa Namazgâhı
Not: Bu liste alfabe sırasına göre tertîb edildiği için muhtelif isimleri olan namazgâhlar, başka namazgâhmış gibi mükerreren kaydedilmişdir. Aslında sayıları daha azdır.
Prof. Uğur Derman
Resim: 1 – Maçka civârında Bezmiâlem Namazgâhı
Resim: 2 – Taşkışla önündeki namazgâhın gravürü
Resim: 3 – Kabataş'taki namazgâhın yeri okla işâretlenmişdir
