Edebiyat, çocuklarda hayal gücünü, düşünme becerisini, zekayı ve problem çözme gibi becerileri geliştirir. Küçük yaştan itibaren birçok metinle, masallarla karşılaşan çocuğun kelime hazinesi geliştiği gibi bir konunun farklı boyutlarını düşünmesi kolaylaşır, anlatmak istediklerini daha akıcı ve rahat anlatma yeteneğini kazanır. Çocuk edebiyatı kapsamında hazırlanan gazete ve dergilerin de önemi yadsınamaz derecededir.
Çocuklara yönelik hazırlanan dergi ve gazeteler okuma alışkanlığı ve çocuklara bilgi kazandırmada önemli işlevlere sahip olabilirler. Çünkü yüksek sayfa miktarına sahip kitaplar, okumaya yönelik olumsuz tutumu olan çocukların gözünü korkutabilir. Gazete ve dergiler ise düşük hacimleri, bol resimli olmaları, farklı türden metinleri barındırmaları ve zaman zaman bilmece sorma, yarışma gibi etkinlikler yapmaları yönüyle çocukların ilgisini çekebilecek materyaller olarak daha fazla tercih edilebilir.
Çocuk dergilerinin ortaya çıkışı, çocukların "küçük yetişkinler" olmadığını, yetişkinlerden farklı değerlendirilmesi ve farklı muamele görmesi gerektiğini savunan modern çocukluk anlayışıyla yakından ilintiliydi.
DÜNYADAKİ İLK ÇOCUK DERGİLERİ
Adını Güliver'in gittiği cüceler ülkesinden alan ve 1751 yılında yayımlanan The Lilliputian Magazine İngiltere'de çıkan ilk çocuk dergisi. Dergide basit ahlak dersleri, kısa öyküler, masallar, danslar, şarkılar, ilahiler, kısa şiirler, bilmeceler gibi birçok alandan yazılar yer alır.
1768 yılında çıkan Le Journal d'edication (Eğitim Dergisi) ise Fransa'da gençler için yayımlanan ilk dergiydi. Bu derginin J.J. Rousseau'nun eğitimin ve insanın doğası üzerine yazdığı Emile kitabından sadece altı ay sonra yayımlanması dikkate değer. Dergi eğitim, din, bilim ve ahlak üzerine kalem oynatan en iyi yazarların yazılarının bir araya getirildiği bir periyodik olmayı hedefler.
1772 yılında Leipzig'de yayımlanan, Leipziger Wochenblatt für Kinder ise Almanya'daki ilk çocuk dergisi olarak değerlendirilir. İçinde hikâyeler, fabllar, doğayla ilgili konular, mektuplar ve bazı temsiller bulunur.
OSMANLI İÇİN DERGİCİLİK ÇOCUKLARI EĞİTİM ÜZERİNE
Osmanlı'da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nin yayınlanmasıyla birlikte, çocuklara yönelik süreli yayınlar da ortaya çıkmaya başladı. Bu nizamname ile eğitim, devlet işi olarak kabul edildi ve çocuk dergileri de bu süreçte eğitimin önemli bir parçası olarak kullanıldı. Yayınlanan çocuk dergilerinin içeriği oldukça kapsamlıydı. İçlerinden en önemlisi ise dil öğretimiydi.
1869-1908 yılları arasında toplam 20 çocuk dergisi yayımlanırken, 1908 Meşrutiyeti'nden Cumhuriyet'e uzanan on beş yıllık zaman diliminde çıkan çocuk dergilerinin sayısı ise 23 idi.
İlk çocuk dergisi "Mümeyyiz"
Türkçe basılan çocuk dergilerinin geçmişi 15 Ekim 1869'da çıkan Mümeyyiz'e uzanır. Aynı adla yayımlanan gazetenin eki olan ve çocukların ilgisini çekebilmek için her sayısı farklı renkle basılan bu dergi 49 sayı yayımlanır. Mümeyyiz'in amacı toplumun geleceği olan çocuklara iyi ahlak, terbiye ve tahsil konusunda onların anlayacağı dille bilgi vermekti. İlk sayıda bu niyet, "Şimdi bir de şu sizin için çıkardığımız gazetede ne yapmalıyız, nasıl mektebe gitmeli, derse nasıl çalışmalı, nasıl okuyup yazmalı ve ana babamıza ve hoca efendilere nasıl itaat etmeli, onları yazacağız ve dünyada iyi ve herkesin beğeneceği huylar nedir ayıplayacağı şeyler nelerdir onları size bildireceğiz." şeklinde verildi. Bu dergi ile ilgili önemli bir diğer özellik hayal ürünü bir takım faydasız sözden ibaret olduğu gerekçesiyle şiire yer vermemesiydi.
Türk ismini kullanan ilk çocuk dergisi
Türk Yavrusu ilk olarak 26 Eylül 1329 (6 Ekim 1913) Perşembe günü yayımlanmıştı. Müdürlüğünü Gündüz Alp üstlenmişken idaresi Türk Kütüphanesi tarafından yapılmıştı.
Türk Yavrusu haftada bir çıkarılmış ancak ikinci nüshasından sonraki sayılar tespit edilememiştir. İkinci sayıda herhangi bir veda yazısı bulunmamakta. Bundan dolayı diğer sayıların kaybolmuş olma ihtimali var.
Ücret olarak nüshası 10 para, senelik aboneliği 10 kuruş, altı aylık aboneliği ise 5 kuruş olarak tespit edilmişti.
Türk Yavrusu, Türk çocuk edebiyatı tarihindeki önemli çocuk gazetelerinden birisi… Çünkü adında Türk geçen ilk çocuk gazetesidir. Buhranlı yıllara denk geldiği için çocuklara vatanseverlik, dürüstlük, cesaret, boyun eğmeme, düşmanın karşısına dikilme, hesap sorma gibi değerleri aşılamak istedi. Hürriyet için gerekirse ölmek gerektiği yazılarda dikkat çeker. Ayrıca çocukları aydınlatmak için çok farklı alanlarla ilgili yazılar yazılacağı belirtilmişti. Edebiyat ve sanat yanında ziraat, ticaret ve iktisat gibi alanlara da yer verildi.
Mecmua içerik olarak çok zengin değildi. Fotoğraf, resim, çizim açısından bakılırsa kapaktaki fotoğraflar sayılmazsa hiç fotoğraf, resim vb. yoktu. Sadece metinlerden oluşur. Bu da öğrencilerin ilgisini çekmek açısından menfi bir tesire sebep oluyordu. Sadece yazılardan oluşması bu gazetenin eksiklerindendi.
OSMANLI DEVLETİ’NDEKİ ÇOCUK DERGİLERİNİN DİL EĞİTİMİ Türk Yavrusu'nun, daha çok okur kitlesine ulaşmak için verdiği hediyeler ilgi çekiciydi. Bilmece ve müsabakalar düzenleneceği ilk sayıda duyurulmuştu. Bilmeceye ödül olarak birinciye fotoğraf makinesi verilmesi dikkate değer. Bu ödülün günümüzde bile çok büyük bir ödül olduğu düşünülürse o tarihte ne kadar önemli olduğu anlaşılabilir. İkinciye cep defteri, on kişiye kadar kitap, ellinci kişiye kadar da kart verileceği açıklanmıştır. İlk sayıdaki müsabaka okuyucuların mecmuaya kart postal göndermeleriydi. Bu müsabakaya katılan herkes kazanacaktı.
İkinci sayıda bilmece olarak Türk Yavrusu isminden bazı harflerin çıkarılmış hali verilip mecmuanın isminin tamamlanması istenmişti. Birinciye yazı takımı, ikinciye mürekkepli kalem, üçüncüye gazetenin bir yıllık aboneliği, dördüncüye altı aylık abonelik, altı kişiye birer kitap, on kişiye kokulu kart, 20.'den 40.'ya kadar kartpostal, 40.'dan 100.'ye kadar takdir evrakları verileceği duyuruldu. Yazarların, ödül alacak kişi sayısını artırarak ilgili çekmek istediği bu çabalardan anlaşılıyordu.
Türk Yavrusu'nun dili günümüz şartlarına göre değerlendirilse bile ağır sayılmayacak kadar sadeydi. Elbette o güne ait bazı söyleyişler, tamlamalar bulunmaktaydı. Ancak kullanılan kelimelerin çocukların anlayabilecekleri seviyede olduğunu söylemek mümkün.
Mecmuada noktalama işaretleri kullanılmıştı ve oldukça yaygındı. Kesme işareti, noktalı virgül, konuşma çizgisi gibi işaretlere sık sık başvurulmuştu.
İlk resimli çocuk dergisi
Osmanlıca yayımlanan ilk resimli çocuk dergisi Etfâl'dir. Çocuklar anlamına gelen dergi 1875 yılında yayımlanmaya başlamıştı. Etfâl'den sonra çocuk dergilerinin resimli olması bir gelenek halini almıştı. Çocuk dergilerindeki çizgi ve resimlerin iki özelliği ya bilgilendirici ya da eğlendirici olmalarıydı.
Batılı anlamdaki ilk çocuk dergisi
Arkadaş dergisi 1876 yılında Mehmet Şemseddin tarafından çıkarılmıştı. Genel anlamda dili ve sayfa tasarımı sade olan yayın, imlada bazı yeniliklere yer vermişti. Dergi Batılı anlamdaki ilk çocuk dergisiydi ve Batı'daki gelişme ve keşiflerden haber vermeyi hedeflemiş; her sayısında bir hayvan veya yeni bir icat tanıtılmıştı. Dergi kendisinden önce çıkarılan çocuk mecmualarını ihtiyacı karşılayamadıklarından ötürü eleştirmiş; ülkede bu alanda duyulan ihtiyacı vurgulamıştı.
En fazla sayfa sayısına sahip dergi
1882 yılında iki haftada bir yayımlanan Çocuklara Arkadaş dergisi 12 sayfa ile o güne dek çıkarılan dergiler arasında en fazla sayfa sayısına sahip dergiydi. Dergi amaçlarından birinin çocukları okumaya teşvik ettiğini duyurarak eğitime ağırlık verdiğini göstermişti. Bununla birlikte dergi içeriğinde resimlere de yer vererek çocukların dikkatini canlı tutmayı ihmal etmemişlerdi. Dergide yer alan hikayelerden çıkarılacak dersin açık açık söylenmesi yerine sezdirilmesi sağlanmış, bu da ülkemizde çocuk edebiyatı alanında önemli bir adım olmuştu. Her sayısında bir hayvan tanıtılan dergide, İstanbul'un tarihi yerleri, tabiat ve fenle ilgili yazılara yer verilmişti.
En uzun soluklu dergi
1896 yılında yayın hayatına başlayan Çocuklara Mahsus Gazete isimli dergi 12 yıl aralıksız yayımlanarak 627 sayıya ulaşmış ve Osmanlı Döneminde yayımlanan en uzun soluklu çocuk dergisi olmuştu. Bu dergi ile ilgili bir başka özellikse kendisinden önceki dergilerle karşılaştırıldığında en fazla çeviri yayımlamış dergi olmasıdır. Öyle ki bitki ve hayvanları anlatan yazılardan uzak ülkelerin kültürünü anlatan gezi yazılarına kadar birçok yazı çeviriydi. Bu dergide çeviri meselesi öyle boyutlara ulaşmıştır ki yerel haberlere oldukça az yer verilmişti.
İstanbul dışındaki ilk dergi
İstanbul dışında yayımlanan ilk dergi 1897 yılında Selanik'te yayın hayatına başlayan Çocuklara Rehber dergisi olmuştu. Bu dergi de çocuklara eğlendirirken öğretmeyi amaçlamıştı. ''Avrupa standartlarına yaklaşan bir dergi'' olarak ifade edilen dergi, ilk çocuk edebiyatı ürünlerinin de yine burada gösterir. Yayın ilkelerine ters düşmemesi şartıyla okuyuculardan gelen yazılara da yer verilmişti. Bir çocuk dergisi olmanın bilinciyle sade bir dil kullanmışlardı.
Kapağı resimli ilk çocuk dergisi
Çocuklara Ta'lim dergisi 1887 yılında yayımlanmış ve Mümeyyiz gibi bu derginin de her sayısı farklı renkte basılmıştı. Dergi her sayısında tanıtacağı hayvanı kapağına basarak kapağı resimli ilk çocuk dergisi olmuştu.
Ünlü yazarlar bu dergide yazdı
1905 yılında yayımlanmaya başlanan Çocuk Bahçesi dergisinin de amacının çocuklara eğlendirirken öğretmek olduğu belirtilmişti. Derginin yazarları arasında Tevfik Fikret, Mehmet Emin Yurdakul, Ali Ulvi Öleve, Rıza Tevfik Bölükbaşı gibi dönemin ünlü edebiyatçıları da görülür. Bazı sayılarında Balkanlar'daki Osmanlı toprakları, karekök ve üçgenin iç açıları gibi bilgilere yer verilmişti.
Osmanlı'da yayınlanan ilk "okul/öğrenci" dergisi
Dergi ilk sayısını 7 Nisan 1887'de yayınlar ve ancak dokuz sayı devam edebilir. Derginin hedef kitlesi Kısm-ı âli (lise), Kısm-ı Rüşdî (ortaokul) ve Kısm-ı ibtidâî (ilkokuldur) yayınlar da müfredata uygun yapılmıştır. Dergide bu kısımlara uygun dil kullanılmış ve ona göre yazılar yayınlanmış. Derginin ilk sayısından itibaren Mehmet Nadir Bey, Mazhar, M. Ref'et, Mehmet Nûrî, Şerîf Ali-zâde Murâd ve Mehmet Hulûsî, Mehmet Ârif, Doktor Şekîb İsmail gibi okul mensupları yazılar kaleme almışlar. İlk sayı sekiz sayfa iken sonraki sayılar on iki sayfa olarak yayınlanmış. Yazıların muhtevasına bakıldığında genellikle matematik, fizik, kimya, coğrafya, astronomi gibi okula yardımcı ve bilimsel yazılar oluşturur. Dergide sadece bunlar değil edebiyat, bilmeceler de yer alır. Jules Verne'nin Balonla Seyahat romanı süreli olarak dergide neşredilir. Aynı dönem içinde bir dergi daha yayına atılır ama ancak bir sayı çıkabilir. Bu derginin de İstanbul'da İran asıllı çocukların gittiği Debistan-ı İraniyan adlı okulun yayını olan Debistan-ı Hired dergisi olduğunu öğreniyoruz.
Cinsiyet ayrımı olmadan tüm çocuklara
1881 yılının son günlerinde yayın hayatına başlayan Çocuklara Kıraat dergisinin temel amacının çocukları Türkçe okumaya alıştırmak olduğu söylenmişti. Bunun dışında amaçlarından bir diğeri de okul müfredatı dışındaki bilgilere de yer vererek çocukları bu konularda da bilgilendirmek olmuş. Ayrıca salt erkek çocukları için değil kız çocukları için de içerik hazırladıklarını duyurur.
Haftalık (az sayıda iki haftalık veya aylık olanları da vardır) periyotlarla, perşembe günleri çıkan çocuk dergilerinin künyelerinde genellikle "çocuklara, öğrencilere, Türk çocuklarına, Türk yavrularına" özel çocuk dergisi olduğu ibareleri vardı. Ancak burada sözü edilen "çocuklar" çoğunlukla dergi içindeki yazılarda da hitap edilen "beyler, efendiler" yani erkek çocuklardır. Çocuklara Mahsus Gazete, Çocuklara Rehber, Çocuk Bahçesi (1905) dergileri, künye veya hitaplarında "Erkek ve Hanım Evlatlar" içermesiyle diğer dergilerden ayrılır.
(Derlenmiştir.)