Bir zamanlar âşinası olduğumuz tedebbür Kamus-ı Muhît'te "Bu dahi bir mâddenin ser-encâmını mülâhaza ve tefekkür eylemek manâsınadır" şeklinde, Vankulu Lügati'nde kısaca "Bir nesneyi fikr etmek" şeklinde açıklanır. Kelimenin kökü olan dubur ise "Her şeyin akib ve muahharına denir. Ve bir nesnenin âhir ve encâmı" ve "Bir nesneye, akıbetine ve meâline nazar etmektir" de denir.

Tedebbür ile tezekkür arasındaki fark tezekkürün geçmişe, tedebbürün geleceğe yönelik olmasıdır. Dolayısıyla tedebbür;

Varsa aklın re'y ü tedbirinde noksân eyleme
Çünki noksân eyledin takdîre bühtân eyleme

Beytinde de söylendiği gibi gelecekte olacağı düşünülen olaylar için bugünden tedbir almaktır. Tedbir almayanlar ise kadere iftira atarlar. O yüzden bize düşen;

Etme tedbîrinde noksân gerçi takdîrindir iş
Hüsn-i tedbîr eyle emrinde Hudâ takdîr eder

Sözü gereğince tedebbür edip tedbirimizi almaktır.

Zaman içinde özellikle ahlak felsefesi üzerine çalışan İslam alimleri tedebbürü kavramlaştırarak "bir işin sonucunu başından hesap etmek" anlamına gelecek şekilde kullanmaya başladılar ve ahlakın konusu olarak ele aldılar. Ahlak kitaplarında tedbir üç başlık altında incelenir. Tedbiru'n-Nefs, Tedbiru'l- Menzil ve Tedbiru'l-Mudun.

Tedbîru'n-Nufûs: Ahlakçılarımız, toplumun âbâdını öncelikle toplumu ve aileyi oluşturan ferdlerin güzel ahlakı ve terbiyesiyle mümkün olduğunu düşünerek kişinin ahlakının güzelleştirilmesi üzerinde durur. Yapılan işi bugün kullandığımız kelimeler ile değerler eğitimi ve karakter inşası olarak da ifade edebiliriz. Bu olmaz ise ne aile ne de toplum için ideal bir düzen kurmak mümkün olacaktır. O yüzden kitaplar aile ve devlet yönetiminden önce ferdî ahlakın üzerinde durur ve her şeyin başı ahlak derler.

Tedbîru'l-Menzil: Günümüz diline kelime anlamıyla ev idaresi olarak aktarılsa da tam olarak ev idaresi değildir. Kastedilen bir ailenin kurulması ve yaşaması için ihtiyaç duyulan ahlak, aile bireylerinin hem kendi hem de toplumdaki ilişkilerin ahlaki boyutunun ele alındığı konudur. Aile bireylerinin özellikle eşlerin sorumlulukları üzerinde durulur.

Tedbîru'l-Medîne: Eflatun'un Devlet'i ve Farabi'nin Medînetü'l-Fâdıla adlı eserlerinde olduğu gibi şehirlerin ve ülkelerin idaresi de ahlak meselesi olarak ele alınır. Tedbîrü'l-medîneden bahseden kitaplarda üzerinde durulan konu insanın ahlak ve hikmetin gerektirdiği şekilde yani fıtratının korunması ve fıtratı üzerine yaşatılmasıdır.

Bu üç tedbîr birbirine bağlıdır. Bir Müslüman için ahlak bireysel olarak başlar ve aile ahlakı ve toplum ahlakı olarak devam eder. Ferdî ahlak olmadan aile ahlakı ve aile ahlakı olmadan da toplum ahlakı olmaz.

Ahlakı biz hukuk ile birlikte okuyabiliriz. Çünkü her hukukun yaslandığı ve üzerine bina edildiği bir ahlak sistemi vardır. Yasalar dediğimiz şeyler aynı zamanda bir nevi ahlakî normlardır. Bize düşeni şair söylemiş:

Etme tedbirinde noksan gerçi takdîrindir iş
Hüsn-i tebdir eyle emrinde Hüdâ takdîr eder

Önce ahlak

Malum büyük bir deprem oldu ve altından kalkılması zor bir afet yaşadık. Yıkılan şehirleri yeniden inşa etmeyi konuşuyoruz. Televizyonlarda izlediğim tartışmalarda meselenin hep maddi boyutundan bahsediliyor. Oysa inşaat yapmak, o zor ve pahalı görünen işlerin işin en kolay kısmı. Eğer biz tezhîb-i ahlak meselesini halleder ve mesuliyetini idrak eden şahsiyet sahibi fertlerden oluşan bir toplum olursak birkaç senede eskisinden çok daha güzel şehirler inşa ederiz. Asıl tartışmamız gereken ve korkmamız gereken husus yüz yılda oluşturamadığımız şahsiyet sahibi fertlerden oluşan bir toplumu birkaç sene içinde nasıl oluşturacağımızdır.

Ben ahlak diyorum ancak bunu hukuk olarak da okuyabilir ve anlayabiliriz. Ahlakı olmayan bilginin neler yaptırdığını defalarca gördük. Ahlaksız alim, ilmin değerini düşürür. Unutmayalım, ahlakı olmayanın dini olmaz.

İsmail Güleç