Kültürümüzde ve edebiyatımızda hayvanların önemli bir ağırlığı vardır. Tarih boyunca tüm milletlerde ve dinlerde hayvanlara dair hikayelerin ve inançların etkisi büyüktür. Birçok milletin kökenini gücüyle ve güzelliğiyle öne çıkan hayvanlara dayandırdığını da biliyoruz. Kur'an-ı Kerim'de de hayvanlar birçok bakımdan zikredilir.
Öncelikle beş surenin adı bir hayvandan alınmıştır. Bakara dişi buzağı ve inek, Nahl bal arısı, Neml karınca, Ankebut örümcek ve Fil adını bir hayvandan alan surelerdir. Bu beş isme sığır, koyun gibi sütü ve eti için beslenen hayvanların genel ismi olan En'âm da ilave edilebilir. Bunun yanında köpek balığı anlamına gelen Kureyş de vardır. Ancak adını köpek balığından değil, Peygamberimizin (SAV) de mensubu bulunduğu kavimden alır. Dolayısıyla Kur'an'da adında hayvan geçen altısı doğrudan biri dolaylı yoldan yedi sure olduğunu söyleyebiliriz.
Kur'an'da adı geçen hayvanlar
Bu surelerin yanı sıra Kur'an'da hayvan, kuş, balık gibi genel isimlerin yanında birçok hayvanın da adı zikredilir. Zikredilen hayvan isimleri başta deve ve sığır olmak üzere sivrisinek, buzağı, inek, koyun, keçi, at, eşek, katır, aslan, kurt, köpek, fil, maymun, bıldırcın, hüdhüd, karga bıldırcın, ebabil, karınca, kurbağa, kelebek, arı, örümcek, bit-kene, sinek, ağaç kurdu, yunus, yılan, çekirge, domuzdur. Bu hayvanların Kur'an'da zikredilmelerinin sebebini ise İslam Ansiklopedisi'nde yer alan "hayvan" maddesinde şu şekilde sıralanır:
1. Diğer mahlûklar gibi hayvanların da Allah tarafından yaratıldığını hatırlatmak;
2. Yaratılışlarındaki hikmet üzerinde insanları düşünmeye sevketmek
3. Gıda, binek ve taşıt ihtiyacını karşılamalarının bakımından insanın istifadesine sunulduğuna işaret etmek
4. Bu nimetlere karşılık olarak şükretmenin bir kulluk görevi olduğunu vurgulamak
5. İnsanın hayvanlardan faydalanması konusundaki usulleri hukukî açıdan düzenlemek, yenilmesi helâl ve haram olan hayvanları belirlemek
6. Hayvanları kurban ve zekât konusu yaparak insanın onlar aracılığıyla da Allah'a yaklaşmasını sağlamak
7. Hayvanların haklarına riayet etmeyi öğretmek
8. Câhiliye Araplarının o devirlerdeki hayvan kültlerini ve putlara hayvan sunma âdetlerini ortadan kaldırarak hayvanların sadece Allah adına kurban edilebileceği inancını yerleştirmek ve kurbanlık hayvan türü sayısını en aza indirmek
9. Kulluk vazifelerini unutanların durumlarını açıklamak
10. Cehennem ehlinin durumunu anlatmak
Kur'an, hayvanlardan bahsetmesinin temel sebebinin ibret ve hikmet olduğunu söyler:
Sizin için hayvanlarda da elbette ibretler vardır. (Nahl 66)
Gerçekten hayvanlarda da sizin için bir ders (ibret) vardır. (Müminun 21)
Allah kullarına "Size hayvanlar, çocuklar (vererek) yardım etti. (Şuara 133)
İlm-i Hayvân
Geleneğimizde ilm-i hayvân diye bir ilim dalı da var. Bugün kısmen zooloji adı verilen bu ilmin gelişmesinde bilim tarihi kitaplarında Müslümanların katkısından bahsedilir.
Bu konuda yazılan kitaplar arasında ikisi öne çıkar. İlki Demirî'nin Hayatü'l-Hayevân'ıdır. İkincisi de meşhur dil âlimi Câhız'ın Kitâbu'l-Hayvân adındaki ansiklopedik eseridir. Bunlara üçüncü olarak Kazvinî'nin Acâibü'l-Hakîkat ve Garâibü'l-Mevcûdât'ı ilave edilebilir. 130 hayvan hakkında her türlü bilginin verildiği bu kitap Türçeye de defalarca tercüme edilmiştir. En meşhur tercümesi ise Gelibolulu Ahmed Bîcân Efendi'ye aittir.
Ahmed Bicân Efendi meşhur Muhammediye'sinde insanlarla birlikte cennete gidecek on hayvanın isimlerini sıralar. Naklediyorum:
1. Salih Peygamber'in devesi. Hz. Salih, devesine binip gökleri seyredecektir.
2. Hz. İbrahim'in buzağısıdır. O da onu alıp cennete girecektir.
3. Hz. İsmail'in yerine kesilen koçtur. Onu da alıp cennete girecektir.
4. Hz. Musa'nın, dile gelip konuşan sığırıdır.
5. Hz. Süleyman'ın konuştuğu karıncadır.
6. Belkıs'ın tahtını getiren Hüdhüd'dür.
7. Hz. Üzeyir'in eşeği,
8. Hz. Yunus'un balığı
9. Ashab-ı Kehf'in köpeğidir.
10. Hz. Muhammed'in devesidir.
Bu 10 hayvan ile ilgili bilgilerin hepsi Kur'an'da yer alıyor. Eğer bilmiyorsanız Nedvî'nin Kur'an'da Adı Geçen Peygamberlerin Hayatı isimli eserini tavsiye ederim.
Bu hayvanları bilmeden edebiyatımızı tam manasıyla anlamak da mümkün değildir. Sadece bizim değil dünya edebiyatını da özellikle klasikleri anlamak çok zor.
Hayvan haklarını öğretmenin ve öğrenmenin en güzel yolu bu bence.
İsmail Güleç
