Gıda tedarik zincirinde, tüketicilere ulaşıncaya kadar birçok aşama vardır; helal uygulamalarının herhangi bir ihlali veya tedarik zincirindeki bulaşma, otomatik olarak son ürün için risk taşımaktadır. Endüstriye ve tüketicilere Helal güvencesi sağlamanın yolu standardizasyon, sertifakasyon, akreditasyon ve helal deney yöntemlerinin gelişmesidir. Helal deney temelde helal belgelendirmenin gerekçesini ve alt yapısını teşkil eder. Helal deney uygulamaları, helal belgelendirmenin bir parçasıdır. Helal belgelendirme işlemleri sürecinde ürünlerin helallik durumunu tespitte laboratuvarlardan yararlanma ve özellikle kimyasal deneylere başvurma önemli bir faktördür. Günümüzde özellikle gıda katkı maddelerinin oldukça arttığı düşünüldüğünde bunların orijininin ve mahiyetinin tespitinde buna kaçınılmaz şekilde ihtiyaç bulunmaktadır. Helal belgelendirme süreci içerisinde helal deneyin yerini tespit edebilmek için süreci tümüyle değerlendirmek gerekmektedir.
Helal deney, özellikle akreditasyon ve standardizasyonla yakından ilişkilidir. Örneğin helal yeterlilik testi sağlayıcılarının taşıması gereken şartların, işletmelerine yönelik gereksinimlerin, belirli uygulama alanları için teknik gerekliliklerin ve de helal yeterlilik deney programlarının geliştirilmesini öngören standartların belirlenmesi gerekmektedir. Bu çerçevede SMIIC tarafından Uygunluk Değerlendirmesi -Helal Amaçlı Yeterlilik Deneyleri İçin Genel Greklilikler Standardı (TS OIC/SMIIC 36: 2020) yayımlanmıştır (https://www.smiic.org/en). Bununla birlikte Helal deney konusu Helal Testi gerçekleştiren laboratuvarlar için gerekli standartları da konu edinmektedir. Bu çerçevede helal testi yapan laboratuvarların teknik yeterliliğinin, tarafsızlığının ve bağımsızlığının gösterilmesi, tüketicinin uygun olmayan ürün veya hizmetlere karşı korunması, helal test yapan laboratuvarların objektifliği ve test sonuçlarının kesinliği konularındaki güvenin sağlanması amacıyla bir standarda ihtiyaç duyulmuştur. Bu amaçla SMIIC tarafından Uygunluk Değerlendirmesi – Helal Deneylerini Yapan Laboratuvarların Yeterliliği İçin Genel Gereklilikler (TS OIC/SMIIC 35: 2020) adıyla bir standart hazırlanmıştır.
Helal deneylerini yapan laboratuvarların yeterliliği için genel gerekliliklerle ilgili standard (SMIIC 35) helal testi gerçekleştiren laboratuvarlar için belirli ve genel gereksinimleri sağlamayı amaçlamaktadır. Helal testi yapan laboratuvarların teknik yeterliliğinin, tarafsızlığının ve bağımsızlığının gösterilmesi, tüketicinin uygun olmayan ürün veya hizmetlere karşı korunması sürecinin önemli bir parçasıdır ve laboratuvarların objektifliğine ve test sonuçlarının kesinliğine olan güveni güçlendirir. Bu standarda göre laboratuvar, helal test faaliyetleri için sorumluluk ve yetkiye sahip bir Müslüman personel atamalıdır. Helal testi yapan laboratuvar personeli ve tüm çalışanları, helal ile ilgili olanlar başta olmak üzere tüm İslami değerlere bağlı kalmalıdır. Helal test sonucunun incelenmesi için yetkilendirilmiş personel de Müslüman olmalıdır. Laboratuvarda kullanılan ekipman, İslami kurallara göre helal olmayan veya necis olarak kabul edilen herhangi bir malzemeden yapılmamış veya bunları içermemiş olmalıdır. Ürünle temas edebilecek ekipman ve cihazların bakımında kullanılan yağlar, gıda sınıfı yağ olmamalı ve helal olmayan veya necis içerikler içermemelidir.
Helal Amaçlı Yeterlilik Deneyleri için Genel Gereklilikler (SMIIC 36) ise helal yeterlilik testi sağlayan kuruluşların yeterliliğini belirlemek için tüm ilgili taraflara tutarlı bir temel sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. Helal yeterlilik deney sağlayıcısı, diğer görev ve sorumluluklarına bakılmaksızın, yetkili bir Müslüman personel atamalıdır. Teknik personelin Müslüman olmasını ve helal ile ilgili uygun eğitimden geçmesini sağlamalıdır. Helal olmayanlardan helale çapraz bulaşma riskini ortadan kaldırmalıdır. Helal deneyi için kullanılan teçhizat, İslam kanunlarınca helal olmayan veya necis olarak kabul edilen herhangi bir malzemeden yapılmamış olmalı veya bunları içermemelidir. Depolanan helal yeterlilik deney maddeleri, özel olarak kategorize edilip etiketlenmeli ve helal olmayan malzemelerle karışmasını veya kirlenmesini önlemek için her aşamada ayrı tutulmalıdır. Helal yeterlilik testi sonucunun incelenmesi ve yetkilendirilmesi için en az iki (2) yetkili Müslüman personel bulunmalıdır.
Helal deney konusu İslam'la bilimin kesiştiği noktalardan biridir. Modern bilimsel gelişmelerin İslami esaslar çerçevesinde inananların hizmetine sunulması sevindiricidir. Müslüman bilim adamlarının hem fıtrata ve sağlığa uygun hem de dini inançlara riayetle yapacakları çalışmalar sadece Müslümanlar için değil, tüm dünya insanları için bir hizmet olacaktır. Helalle ilgili şartlar aynı zamanda sağlıklı, temiz, yararlı ve insani olanı da içermektedir. Örneğin tüm dünya insanları üzerinde helal logosunu gördükleri bir gıda için sağlığa zararlı bir şey içermediği ve temiz olduğunu düşündüğü gün bu çabalar hedefine ulaşacaktır. Helal belgelendirmenin yaygınlaşması helal ticaretin artmasını sağlayacaktır. Bu da ticari güveni artıracak ve ekonomiye de katkı sağlayacaktır. İslam ülkelerinde özellikle de Türkiye'de helal deney yapabilecek laboratuvarların varlığı ümit vericidir. İslami kuralların standardize edilip insan sağlığına hizmet edecek şekilde sunulması son derece sevindirici bir gelişmedir. Helal standartları gün geçtikçe gelişmekte, hatta İslam ekonomisinde dahi belirli standartlara doğru gidildiği görünmektedir.
Bu konudaki bazı risklere de işaret etmeliyiz. Helal deneylerin akredite olmadan belgelendirmelerde kullanılma olasılığı, helal standardlarının deneyler başta olmak üzere belgelendirmede gerektiğince riayet edilmeme ihtimali, helal üretim yapılan ürünlerde harama bulaşma yani helal deney alet ve cihazlarında helal olmayan şeylerin de ölçülmesi nedeniyle bulaşma riski, personelin İslami hassasiyetinin veya helal eğitiminin yeterli olmaması, laboratuvar denetim ve hizmetlerinde eksik denetim ihtimali ve de helal belgelendirmede gayri müslim yöneticileri olan şirketlerin hala büyük paya sahip olmaları bu konudaki riskler arasında sayılabilir.
Sonuç olarak helal yaşam konusunda yakın tarihteki gelişmeler ümit vericidir. Helal konusunda hem standardizasyon hem de akreditasyon alanlarında büyük atılımlar olmuştur. Türkiye'deki uygulama sahasında da TSE başta olmak üzere belgelendirmeler devam etmektedir. HAK tarafından akrediteler de başlamıştır. Helal deney konusundaki teorik gelişmeler ümit verici olmakla birlikte uygulamadaki risklerin de göz ardı edilmemesi gerekmektedir.
Prof. Dr. Murat Şimşek
