İktisadın temellerini Adam Smith’ten önce İbn Haldun attı

Klasik iktisat, serbest piyasa gibi bugün sıklıkla duyduğumuz kavramları dünya literatürüne kazandıran, daha geniş kitlelerce duyulmasını sağlayan bir isimdir Adam Smith. Ünlü filozof 18'inci yüzyılda yaşadı; 'ekonominin babası' olarak görüldü. Milletlerin zenginliğinin doğası ve nedenleri hakkında yaptığı incelemeleri, kaleme aldığı 'Ulusların Zenginliği' adlı kitabında topladı. Bu eser, Batı'da iktisat alanında ortaya konan ilk yapıttı. Eserinde kaleme aldığı görüşler, modern iktisat için başucu kaynağı niteliğindeydi. Ulusların Zenginliği, piyasa mekanizmasının kendi haline bırakıldığında her türlü sorunu çözebileceğini savunuyordu. Yine bu yoruma göre Adam Smith, piyasanın genel refahı artıracağını ve genel refahın nüfusun bütün sınıflarına adil bir şekilde dağıtılmasına hizmet edeceğini ortaya koymuştu. Ona göre kazanç peşinde koşmak, sanıldığı gibi kötü şeyler değildi. Smith, insanların bireysel çıkar peşinde koşmasına karşın, 'görünmeyen bir el'in, bencil davranışların toplumsal açıdan yararlar sağladığını savunuyordu. Kâr elde etmek dışında hiçbir amacı olmayan kişinin, aslında hiç de böyle bir şey amaçlamadığı halde, toplumun ihtiyaç duyduğu ürünleri piyasaya sunduğunu ve işsizler için iş imkânı sağladığını ifade ediyordu. Refahın kaynağının emek olduğu konusunu ilk dile getiren ise Adam Smith'ten 4 yüzyıl önce İslam uygarlığında yaşayan ve sosyal bilimlerin temelini oluşturan âlim İbn Haldun'du. İbn Haldun, iktisat teorisinde zamanının oldukça ilerisindeydi. Tarım, endüstri ve ticaretteki direkt gelir kaynağıyla ve devlet memurlarının ve özel ücretlilerin dolaylı gelirleri arasındaki ayrıma da işaret ediyordu. İbn Haldun, insanın varlığını devam ettirebilmesi için toplu halde yaşamak mecburiyetinde olduğunu, en basit ve ilkel düzeyde de olsa ihtiyaçlarını tek başına karşılayamayacağını belirtiyordu. Bu sebeple insanoğlu, başkalarının ürettiği mal ve hizmetleri satın almak, buna mukabil başkalarının ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetleri üretmek mecburiyetindeydi. İbn Haldun eserlerinde iktisatla, geçim ve kazanç yollarıyla ilgili konulara diğerlerinden önce yer veriyor ve bunun sebebini, zorunlu olanın kemal için gerekli olandan daha önce geldiği fikriyle açıklıyordu. İbn Haldun kimdir? İbn Haldun'un hayatı... İbn Haldun, iktisadî faaliyetlere böyle temel bir yer vermesinin yanında bu faaliyetin Allah'ın emri olduğuna işaret ediyor ve bu görüşünü, 'Rızkınızı arayınız' mealindeki ayetle (Ankebût, 17) destekliyordu. Ayrıca ona göre, etrafına serilen bu nimetlerden faydalanabilmesi için gerekli güç, kuvvet, akıl gibi imkânları insanoğluna bahşeden Allah, çiftçilik ve diğer temel zanaatlarla ilgili ana bilgi ve hünerleri de peygamberleri vasıtasıyla öğretmişti. Böylece iktisadî faaliyet, bir yönüyle mukaddes ve mübarek bir nitelik kazanıyordu. Bir kimsenin değerinin çalışarak ortaya koyduğu eserlerle, sahip olduğu hüner ve zanaatla ölçüleceğini söyleyen İbn Haldun bu hususta Hz. Ali'nin şu sözünü nakleder: 'Kişinin değeri güzel bir şekilde yapabileceği iş ile ölçülür.' İbn Haldun'a göre insanların ve toplumların içinde bulundukları hallerin farklılığı ve çeşitliliği, onların geçim tarzlarının ve uğraştıkları iktisadî faaliyetlerin çeşitli olmasından ileri gelir. İnsanı ve insanlık tarihini, toplumlarla devletlerin gelişmesine ve yıkılmasına yol açan faktörleri gereğince anlayabilmek için iktisadî faaliyet şekillerinin, üretim ilişkilerinin, genel olarak iktisadî yapının iyi bir şekilde incelenmesi gerekir. İnsanı, toplumları, toplumsal olayları ve insanlık tarihini iktisadî yapıdan soyutlayarak ele almak mümkün değildir. İbn Haldun ve sosyal bilimlere dair 15 ilginç bilgi İbn Haldun iktisadî yapının sosyal hadiseler üzerindeki etkilerinin bu derece önemli olduğunu daha önce kendisi kadar açık biçimde ortaya koyan bir düşünür bulunmadığını dile getirir. Ona göre bu konuyla ilgili daha önce yazılanlar hedeflerine ulaşamamış, meseleleri açık şekilde ortaya koyamamıştır. İbn Haldun, insanların bir araya gelerek cemiyetler halinde yaşamalarına yol açan iki faktörden birinin iktisadî, diğerinin emniyetle ilgili hususlar olduğunu ileri sürer. İhtiyaç duydukları mal ve hizmetleri, asgari ölçüler içinde de olsa bir araya gelerek yardımlaştıkları takdirde karşılayabilmeleri, ayrıca bu şekilde iş bölümüne gittikleri zaman ürettikleri mal miktarının tek tek üretmelerine kıyasla çok daha fazla olması, insanları toplu halde yaşamaya zorlayan faktörlerin ilkidir. Diğeri ise korunma ihtiyacıdır. Psikolojik kişisel faktörlerin iktisadi faaliyetler ve genel olarak ekonomik gelişme üzerindeki etkilerini inceleyen İbn Haldun, aynı zamanda iktisadi faaliyet ve yaşam biçimlerinin kişiler üzerindeki psikolojik etkileri ve karakter üzerinde yaptığı değişiklikleri de ele almıştı. İktisadi faaliyetler ile psikolojik yapılar ve kişilik özelliklerini karşılıklı ilişki içinde ele almıştı. Ucuz alıp pahalı satmaya çalışma şeklinde özetlenebilecek bir ticaretin, kaba çıkar ilişkilerine dayalı bir geçim ve hayat tarzının kişinin karakteri ve ahlâkı üzerinde olumsuz etkiler yapacağına dikkat çekmişti. İbn Haldun'a göre her türlü kazanç ve mal ancak emek sarf ederek elde edilebilir. İnsanın tabii kaynaklardan, tabiatta kendi kendine yetişen nimetlerden istifade edebilmesi, onları kendi mülkiyetine geçirebilmesi için mutlaka emek sarf etmesi gerekir. Bütün zenginlikler o ülkedeki üretken insanların emeklerinin, çalışmalarının sonucundan başka bir şey değildir. Esas itibariyle insan için çalışmaktan başka bir geçim ve kazanç yolu yoktur. İbn Haldun'un Mukaddime eserine göre devletlerin bekası Üretilen her değer, tabiatla insan emeğinin bir araya gelmesinin sonucudur. Ancak çok defa bu husus gözden kaçırılarak bu unsurlardan biri ön plana çıkarılıp diğeri ihmal edilir. Örneğin ticarette kazancın tamamının sermayeye atfedilmesi doğru değildir, emeğin payını da ihmal etmemek gerekir. Hububat üretiminde, özellikle verimli topraklarda ve fazla emek harcanmadan tarım yapılan yerlerde de emeğin üretimdeki yerinin ihmal edildiği görülür. Çünkü medeniyetin, mâmurluğun, refahın kaynağı emek, çalışma ve üretimdir. İbn Haldun, fizikî olarak kendisinden çok daha güçlü hayvanlar karşısında savunmasız ve çaresiz olan insanoğlunun, hayat mücadelesinde ancak sahip olduğu iki kabiliyeti kullanarak kendini koruyabileceği ve hatta diğer canlılara üstün gelebileceğini söyler. Bunlardan biri akıl ve düşünme kabiliyeti, diğeri de eldir. Düşünce kabiliyetiyle birleşen el zanaatlardaki maharetin kaynağıdır. İnsanların çeşitli üretim faaliyetlerindeki etkinliklerini arttıran üretim araçlarını ve insanlara hayvanlarla baş edebilme imkânı veren silâhları yapan da aynı eldir. Diğer taraftan elin yanında yalnız emeğin değil yine onun düşünce ve kültürle birlikte oluşturduğu bir başka unsurun, el ve kafanın birikmiş ürünü olan aletin önemini de vurgulamaktadır. İnsanın yeryüzünde canlı kalabilmesi, hem üretimde hem savunmada kullanılan bu araçların yine el ve kafanın ortak eseri olarak ortaya konulmasına bağlıdır. İnsan bu alet ve araçları yardımlaşma ve iş bölümünün verdiği imkânla üretmemiş olsaydı ne yaşamak için gerekli ihtiyaçlarını karşılayabilir, ne de kendinden daha güçlü hayvanların saldırısı karşısında sağ kalabilirdi. İbn Haldun'a göre insanı hayvanlardan ayıran özelliklerden biri de bu şekilde alet ve araç yaparak fizik gücünü ve emeğinin etkinliğini arttırabilmesidir. İslam uygarlığında tarım, ticaret ve iktisat hakkında 20 ilginç bilgi Çalışmanın ekonomik yönden insanoğlunun varlığını sürdürebilmesi için önemi ve gerekliliği yanında emek vermenin, kendi işini bizzat görmenin ahlâkî yönlerini de önemle vurgular. Ona göre geniş ve tekellüflü bir hayata, bolluk ve refah şartlarının oluşturduğu alışkanlıklara kapılanların çoğu, kendilerini özel iş ve hizmetlerini görmekten dahi münezzeh sayarak başkalarını kullanmaya başlarlar. Bu durum o hizmetlerde çalışan kişiler kadar hizmetçi kullanan kişiler açısından da yozlaşma, yabancılaşma ve dejenerasyon belirtisidir. İbn Haldun, bu doğal olmayan uygulamanın insan tabiatında bulunan mertlik vasfıyla bağdaşmadığını, acizlik ifadesi olduğunu savunur. Masrafları da arttırdığından -çünkü bir yandan özel hizmetinde başkalarını çalıştıran kişiler tembellik ve uyuşukluğa gömülmekte, öte yandan böyle verimsiz işlerde çalışan kişilerin daha üretken alanlarda çalışmaları engellenmektedir- herkesin, toplumları iktisadî bunalımlara ve yıkıma sürükleyen bu çeşit davranışlardan uzak durması gerekir.

İktisadın temellerini Adam Smith’ten önce İbn Haldun attı

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Arama

İktisadın temellerini Adam Smith’ten önce İbn Haldun attı