Arama
Kaşgarlı Mahmud kimdir? Kaşgarlı Mahmud'un coğrafyaya katkıları...
Türk dilinin en eski araştırmacısı olarak kabul edilen Kaşgarlı Mahmud, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçe'nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek maksadıyla yazdığı ilk Türk dili sözlüğünün müellifidir. Kaşgarlı Mahmud'un hayatı ve karakteri hakkında kaynaklarda bilgiye rastlamak çok zordur. Soylu bir aileden geldiği ve çok iyi yetiştirilmiş biri olduğu, yazdığı sözlükteki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Kaşgarlı Mahmud'un Divanü Lugati't-Türk'te çizmiş olduğu harita, Japonya'nın gösterildiği ilk dünya haritası olma özelliği de taşımaktadır. Gelin Kaşgarlı Mahmud hakkındaki bilgilere yakından bakalım.
📌TDV İslam Ansiklopedisi'nde olay şöyle anlatılır:
◾ Karahanlı Hükümdarı Yûsuf Kadır Han'ın oğlu, Tarâz ve İsbîcâb Emîri Muhammed Buğra Han b. Yûsuf, iktidarı büyük oğlu Hüseyin Çağrı Tigin b. Yûsuf'a bırakmak arzusuyla onu veliaht ilân etmişti.
◾ Ancak Muhammed Buğra Han'ın diğer karısı ondan olma oğlu İbrâhim'in veliahtlığa geçmesi emelini beslediğinden kabullenemediği bu durumun öcünü almak için tertiplediği geniş çaplı bir suikastı sarayda devir merasimi yapıldığı sırada gerçekleştirerek ailenin birçok ferdini öldürmüş, İbrâhim'in tahta çıkmasını sağlamıştı.
◾ Kâşgarlı Mahmud bu *kırımdan hayatını kurtarabilmişse de babası Hüseyin Çağrı Tigin ve büyük babası Buğra Han b. Yûsuf suikasta kurban gidenler arasındaydı.
*Kırım: kendini savunacak olanağı ve gücü bulunmayan insanların ya da tutsakların topluca öldürülmesi eylemi.
◾ İbnü'l-Esîr olayı kesin bir ifade ile 439 (1047-48) tarihli olarak kaydeder. Bu olaydan sonra yalnız kalan Kâşgarlı Mahmud'un hayatı bilinmezlik içine girer. Ülkesini terk etmek mecburiyetinde kalan Mahmud'un, komşu Türk toplulukları arasında dolaştığı, böylece Türk lehçelerini ve ağızlarını yakından tanıdığı ve eseri için malzeme topladığı düşüncesi doğruluk kazanır.
📌 İbnü'l-Esîr kimdir?
el-Kâmil ve Üsdü'l-ġābe adlı eserleriyle tanınan tarihçi, edip ve muhaddis.
Kâşgarlı Mahmud'un Kâşgar Opal'deki türbesi
📌 Gezdiği uzun yılların sonunda Bağdat'a gelen Kaşgarlı, eserini burada tamamlayarak Halife Muktedî-Biemrillâh'a sunmuştur.
◾ Sonrasıyla ilgili çeşitli rivayetler olsa da 97 yaşında vefat ettiği kesindir. 1080'de kendi ülkesine dönüp Opal'de kurduğu Medrese-i Mahmûdiyye'de müderrislik yaptıktan sonra 1090 yılında doksan yedi yaşında iken burada vefat etmiştir.
◾ Rivayetlerden birini eserini yazıp Halife'ye sunduktan sonra Kâşgar'a döndüğü ve Opal köyüne yerleştiği ifade edilir. Nedeni ise çocukluğunu ve gençlik yıllarını geçirdiği, ilk öğrenimini gördüğü köyde son yıllarını yaşama ve burada toprağa verilme isteği olarak açıklanır.
◾ Opal köyündeki mezarın Kâşgarlı Mahmud'a ait olduğu geç dönem kaynaklarında da dile getirilmektedir.
◾ Yaşadığı dönem yazı dilinin dil bilgisi kurallarını ve söz varlığını eserinde toplayan Kâşgarlı Mahmud, bu ölçülü dil çerçevesinde diğer Türk topluluklarının ağız özelliklerini hem ses hem de söz varlığı bakımından ayrıntılı biçimde ele almıştır.
◾ Zaman zaman biçim bilgisi yönünden belirlediği farklılıklara da işaret eden Kâşgarlı Mahmud bu nedenle eserine Türk Lehçeleri (veya Ağızları) Sözlüğü adını vermiştir. Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmış Türkçe-Arapça bir sözlüktür.
◾ Kitabının Abbâsî halifesine sunuş kısmında kendisini Türk kavminin soyca en köklü kişisi, Türk ilinin coğrafyasında geniş bir alana yayılmış Türk toplulukları arasında yıllarca dolaşıp bunların her birinin ağızlarını yakından inceleyip öğrenmiş, "Türk dili üzerinde en üst seviyede bilgi sahibi olmuş bir kimse" diye takdim eder.
Divan-ı Lügati't Türk'ün mukaddimesi (Millet Ktp., Ali Emîrî, Arabî, nr. 4189)
📜 Divan-ı Lügati't Türk, Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür.
📜 Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılan sözlük, 638 sayfadan oluşur.
📜 Kâşgarlı Mahmud Dîvânü lugāti't-Türk'ü 25 Ocak 1072'de yazmaya başlamış ve 12 Şubat 1074'te tamamlamıştır.
📜 Dîvânü lugāti't-Türk, yalnızca bir sözlük olmayıp Türkçe'nin 11. yüzyıldaki dil özelliklerini belirten, ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabıdır.
📜 Türk tarihine, coğrafyasına, mitolojisine, folklor ve halk edebiyatına dair zengin bilgiler ihtiva eder.
📜 Aynı zamanda döneminin tıp kültürü ve tedavi usulleri hakkında da bilgi verir.
Divan-ı Lügati't Türk'ün son sayfası (Millet Ktp., Ali Emîrî, Arabî, nr. 4189)
📜 Eserin yalnızca madde başları Türkçe, açıklamaları ihtiva eden kısımlar ise Arapça'dır.
📜 Sözlüğün çeşitli yerlerinde dağınık halde bulunan atasözlerinin toplam sayısı yaklaşık 290 kadardır.
📜 Arapça karşılıklarıyla bunların kullanıldığı örnek cümle veya şiirler; sagu, koşuk ve sav örnekleri; dilbilgisi kuralları ve o devirdeki Türk boylarını gösteren bir harita bulunmaktadır.
📜 Sekiz bölümden oluşan eserde madde başı olarak alınan kelimelerin sayısı yaklaşık 8000 civarındadır.
◾ 1. Kitâbü'l-Hemze
◾ 2. Kitâbü's-Sâlim
◾ 3. Kitâbü'l-Muzâaf
◾ 4. Kitâbü'l-Misâl
◾ 5. Kitâbü Zevâti's-selâse
◾ 6. Kitâbü Zevâti'l-erbaa
◾ 7. Kitâbü'l-Gunne
◾ 8. Kitâbü'l-Cemʿ beyne's-sâkineyn