Arama
"Anadolu'nun Hayyam'ı" Azmizade Haleti
"Anadolu Hayyam'ı" olarak tanınan Azmizade Mustafa Haleti, edebiyatımızda rubaileriyle ün saldı. Yalnızca bir şair değil, aynı zamanda genç yaşında Süleymaniye Müderrisliği'ne kadar yükselmiş bir eğitimci ve kadıydı. Bulunduğu devlet görevlerinde pek çok talihsizlikler yaşayan Haleti, Divanı'nda yer alan şiirlerine de aksettirdiği üzere zorlu bir yaşam sürdü. Peki, Kınalızâde Ali Efendi'nin tezkiresinde "Onun kadar çok okuyan, araştıran bir âlim daha olmadığını" söylediği Azmizade Haleti kimdir? Ortaya koyduğu hangi eserlerle edebiyatımıza katkılarda bulunmuştur? İşte şiirlerinden örneklerle Azmizade'nin hayatına ve edebi yönüne dair detaylar…
Yine aynı kaderi yaşayan Haleti, iki yıl sonra Şam'dan da azledilerek İstanbul'a döndü.
Yahyâ Efendinin yerine 1613'te İstanbul kadılığına getirildi, fakat iki ay kadar kaldığı bu görevden de uzaklaştırıldı. Dört yıl boşta bekledi, Sultan II. Osman'ın tahta geçmesi üzerine sunduğu bir "arz-ı hâl" mesnevisiyle 1618'de Mısır kadılığına tayin edildi ancak 1619'da yine azledildi. 1623 yılında Sultan IV. Murad'ın cülûsunda Anadolu kazaskeri oldu. Bir yıl sonra kendisine Rusçuk arpalığı verilerek bu görevden de alındı. 1627'de Rumeli kazaskerliğine getirildi ve 1629'da emekliye ayrıldı. Böylece azledilmelerle dolu olan devlet görevleri tamamen sona erdi. 30 Mart 1631 vefat etti; İstanbul Sofular'da oturduğu evin karşısına yaptırdığı mektebin bahçesine defnedildi.
Azmîzâde kaynakların bildirdiğine göre dürüst, âdil, iyilik sever, hoşsohbet ve çok cömert bir insandı. Kâtib Çelebi, Osmanlı tarihinde Kınalızâde Ali Efendi ile Azmîzâde kadar çok okuyan, araştıran bir âlim daha olmadığını belirtir. Talebesi olan Atâî, öldüğünde kenarlarına tashih notları konmuş ve ayrıca çeşitli notlar kaydedilmiş 4000 kadar kitabı çıktığını yazmaktadır.
Haleti, zekâsı, yeteneği ve gayretiyle yirmi bir yaşında tahsilini tamamlayarak müderris olmuş, dokuz on yıl içinde tedris hayatının en üst derecesi olan Süleymaniye müderrisliğine yükselmişti. Bununla birlikte Rumeli kazaskerliği makamına kadar eriştiği halde bu meslekte başarılı olduğu söylenemez.
Tayin edildiği kadılıklarda bir iki yıldan fazla duramamış, sık sık vilâyet değiştirmiş veya boşta beklemişti. Meslek hayatındaki bu başarısızlığı, onun zamanla karamsar bir psikoloji içine düşmesine yol açtı. Yine Atâî'nin belirttiğine göre Azmîzâde, bilgisi ve yeteneği ölçüsünde hak ettiği ilgiyi göremeyip bir kenara itildiği kanaatindedir. Atâî, Şakâyık Zeyli'nde onun hakkında şu sözleri söyler:
"Doğru, çalışkan, ilme ve kültüre son derece düşkün, geniş bilgili, cömert, iyi niyetli, sözü, sohbeti dinlenir bir zât idi."
Şiire de çok erken yaşta başlayan Haleti, kısa zamanda yazdıklarıyla büyük bir üne kavuştu.1597-98 yılında tezkiresini yazan Beyânî, onun genç yaşına rağmen olgun bir kişi olduğunu ve babası gibi şiirleriyle tanındığını kaydetmektedir. 1602'de tayin edildiği Şam kadılığında kendisini tanıyan Bağdatlı Rûhî de bir kıtasında onun güzel şiirleriyle gönüllerde yer tuttuğunu ifade etmiştir. Nitekim, bir şairin çağdaşı diğer bir şairi övmesi, edebi yönlerine dair okuyucuya engin bilgiler sunar.
Özel ve mesleki hayatında karşılaştığı acılı hâdiseler ve hayâl kırıklıkları Divan'ındaki rubailere ve diğer şiirlerine yansımıştır. Şiirlerinde de yaşadığı hayattan, değerinin bilinmediğinden ve haksızlıklara uğradığından sık sık şikayet ettiği görülmektedir.
Azmîzâde edebiyatımızda şiirlerinden çok rubâîleriyle tanındı. İran'da rubâînin gerçek üstadı olan Ömer Hayyam gibi Türk şiirinde de Azmîzâde'nin büyüklüğü hem kendi devrinde hem de daha sonraki yüzyıllarda genel bir kabul görmüştü. Azmîzâde rubâîlerinin değerleri yanında sayıları bakımından da aşılamamıştı zira rubâîlerinin toplamı 900-1000 buluyordu. Rubâiyyât-ı Hâletî adıyla bir araya getirilen divanındaki rubâîler, Süleymaniye Kütüphanesi'nde yer almaktadır.