Anı türünün ilk örneği: Babürname

Zahirüddin Muhammed Bâbür, Babür İmparatorluğu'nun kurucusu ve ilk hükümdarıdır. 1483-1530 yılları arasında yaşayan Babür, Türk tarihinin en önemli şahsiyetleri arasında yer alır. Soyu, baba tarafından Timur anne tarafından Cengiz Han'a dayanan Babür Şah, 1519'dan itibaren Hindistan'a düzenlediği seferler sonunda bütün Kuzey Hindistan'ı kontrol altına alıp 1526'da Delhi Sultanlığı'na son vererek günümüzdeki Afganistan, Pakistan ve Hindistan'ın kuzeyini kapsayan topraklar üzerinde Babür İmparatorluğu'nu kurdu. Ardı arkası kesilmeyen maceraların hemen peşinden 1526'da Hindistan'da kurmuş olduğu Bâbür İmparatorluğu, üç yüz elli yıla yakın bir zaman bu bölgede hükümran olmuştur. Günümüzde Özbekistan sınırları içerisindeki Fergana'da doğan Babür'ün babası, Timur'un üçüncü oğlu Miran Şah'ın torunlarından Fergana valisi Ömer Şeyh Mirza, annesi ise Cengiz Han'ın torunlarından Yunus Han'ın kızı Kutluğ Nigâr Hanım'dır. Babür 1497 yılında, büyük atası Timur'un başkenti olan Semerkant'ı ele geçirmeyi başardı. Fakat Özbeklerin Hanı Şeybânî'ye mağlup olmasının ardından 1501'de Semerkant'ı tekrar ele geçirse de 1503'te tekrar Özbeklere bırakmak zorunda kaldı. Timurlu hanedanından bölgede bir tek Babür kalmıştı. Timur'un mirasına sahip çıkmaya çalışan Babür, Özbek Hanı Şeybani Han karşısında sürekli mağlup olmasına rağmen ümidini kaybetmedi. Uğradığı mağlubiyetler sonrasında yanında birkaç kişiyle Pamir Dağları'na çekilerek bir Türk kadının evinde saklanan Babür, bu evde oturan kadının kardeşiyle taşınır. Kadının kardeşi Timur'la Hindistan'a sefere çıkan ihtiyar bir askerdir. Babür konukluğu süresince ihtiyar askerden Hindistan'ın zenginliğini, buraya ait efsaneleri, Hint'in eski tarihini her gece Babür'e anlatmıştır. Bunlar neticesinde tarihe merak salan Babür, Timur'un tarihini bularak okumaya başlamıştır. Atasının tarihinden ve yaptıklarından çok etkilenen Babür için bu okumalar bir dönüm noktası olmuş ve Hindistan'ı ele geçirmeyi aklına koymuştur. Babür, Timur'un kitabını kendisine bir ülkü edinmiştir. Daha önce beş kez Hindistan'a sefer düzenlemiş olan Babür, altıncı seferinde Hindistan'ın en güçlü lideri Delhi Sultanı, İbrahim Ludî'yi mağlubiyete uğratarak Hindistan'da hakimiyetini başlamıştır. Babür'ün kazandığı bu zafer, Hindistan'daki Timur hanedanının başlangıcı olarak kabul edilir. Hindistan'ın çok büyük bir kısmına hükmeden Babür İmparatorluğu, 19. asrın ortalarında İngilizler tarafından yıkılmıştır. 'Sana kötülük edeni kadere ısmarla, çünkü kader senin intikam alıcı hizmetçindir..' Bâbür, birçok Türk hükümdarı gibi sanatkâr bir kişiliğe sahiptir. Çok yönlü bir şahsiyet olan Babür, Divanı olan bir şair olmanın yanında Bâbürî denilen yazıyı icat eden bir hattattır. 'Ey yiğitler! Aynı zamanda döneminin önemli hadiselerini, hayatını, yaptığı savaşları, tanıdığı sanatçıları ve devlet adamlarını Vekâyi veya Bâbürnâme denilen eserinde anlatan bir hatırat yazarıdır. 'Bir vilayete iki padişah, bir askere iki kumandan karışıklığa ve haraplığa sebep olur, perişanlığa yol açar. On derviş bir kilimde uyur, iki padişah bir iklime sığmaz.' Babürname, Bâbur'un hayatındaki askeri, siyasi ve kültürel alandaki birçok olayın yıllara göre bölümlenmiş birer anlatımıdır. Türk dünyasında önemli bir yeri olan Bâbür Şah'ın kaleme aldığı Bâbürnâme, dönemin sosyo-kültürel hayatını yansıtan bir boy aynası gibidir. Türk edebiyat tarihçisi Ömer Faruk Akün, Babürname isimli yazısında eserin ehemmiyetini 'Bâbürnâme, bütün zenginlik ve ehemmiyetinden başka edebiyat bakımından da başlı başına bir değer taşımaktadır. Kullandığı sözlerin tek başına bütün bir Çağatay lehçesi lugatını kuracak kadar zengin kadrosu, olay ve varlıkların en belirleyici taraflarını yakalayan olgun ve çok güzel işlenmiş dili ile Bâbürnâme Çağatay edebiyatında nesrin şaheser seviyesine yükseldiği bir zirve olmuştur. Bâbürnâme, üslûbunun bu tarafları ile Nevâyî'nin nesrinden çok ileridedir.' yorumuyla ifade etmiştir. Babür, hatıralarını Çağatay Türkçesi ile kaleme almıştır. Bâbürnâme'nin XVI. Asır içinde Doğu'nun yaygın ve müşterek edebiyat dili olarak Farsça'ya tercümeleri ortaya konulmuştur. Bunların en eskisi, 931'de (1524-25) yani Bâbür hayatta iken tercüme edilmiştir. Doğrudan doğruya verilmiş bir adı olmadığı için Bâbür'ün hatıratı Babürname'den başka Vekayi', Vâkıanâme, Vâkıât-ı Bâbürî, Vekāyi'nâme-i Pâdişâhî ve Bâbüriyye olarak da adlandırılmıştır. Babürname, Babür'ün on iki yaşında Fergana tahtına çıkışı ile başlayıp ölümünden bir yıl öncesine kadar olan zaman içindeki hayatını anlatır. Bâbürnâme'nin mihverini, Bâbür'ün siyasî iktidarını koruma ve yeni siyasî birlikler kurma yolunda yaptığı mücadeleler teşkil eder. 'Canımdan başka, vefâdâr bir yar bulmadım; gönlümden başka, sırlarıma mahrem bulmadım.' Eserin birinci bölümü Birinci bölüm, 1494-1503 yılları arasındaki zamanın teşkil eder ve Babür burada kendi memleketi Fergana'da yaşanan hadiseleri anlatır. Özellikle Bâbür'ün Semerkant üzerine giriştiği seferleri ve bütün ülkeyi istilâ eden Özbek Sultanı Şeybânî Han'a karşı mağlûbiyetle neticelenmesi gibi tarihi ve siyasi olaylara yer verilen bu bölümde, Babür ayrıca Semerkant'ın da coğrafî ve sosyal bir tablosunu da çizer. Bütün bunların yanında Babür babası, amcası ve çevresi hakkında da geniş bilgilere yer verir. 'Ey gönül, dünya halkından kim iyilik görmüştür; kendisinden iyi olmayandan, iyilik bekleme.' İkinci bölümde, Babür, siyasini birliği kurmak üzere Fergana'dan ayrılıp Kabil'e gidişini anlatır. Ülkesini Özbeklere bırakmak zorunda kalan Babür, hem Şeybani Han'a karşı mücadelesini sürdürür hem de Afganistan'ı hakimiyet altına alır. Yalnızca bunlarla yetinmeyen Babür, daha sonra Hindistan'a başlattığı akınları da eserine konu eder. 1504-1520 yıllarına ait ikinci bölümü önemli kılan özelliklerden biri de Timur İmparatorluğu hükümdarı ve şairi olan Hüseyin Baykara'ya yer verilmesidir. 'Bu kadarcık kuvvetle tevekkül edip, yüz binlik bir kuvvete sahip olan, Özbek gibi, eski bir düşmanı arkada bırakarak, Sultan İbrahim gibi, çok askerli ve geniş memleketli bir padişah ile karşılaştık. Bu tevekkülümüz nisbetinde yüce Allah eziyet ve zahmetimizi boşa çıkartmayıp, böyle güçlü bir düşmanı mağlup ederek, Hindistan gibi, geniş bir memleketi fethettirdi. Bu devleti kendi güç ve kuvvetimizden değil, sırf Allah'ın lutuf ve şefkatinden ve bu saadeti de, kendi gayret ve himmetimizden değil, Allah'ın aynı kerem ve inâyetinden diye biliyoruz.' Üçüncü bölümde ise 1525'ten başlayarak 1529 Eylülüne kadar art arda kazanılan zaferlerle Bâbür'ün Hindistan-Türk İmparatorluğu'nu kurduğu Hindistan devresini anlatır. Hayat çerçevesini Hint ülkesi teşkil etmesi sebebiyle, bura hakkında geniş bilgilere yer verir Babür. Örneğin; Bâbür, Hindistan iklimi karşısında hayret ve şaşkınlığını gizlememektedir: 'Hindistan'da bulunduğumuz bu birkaç sene içinde, icar ve buzdan hiçbir eser ve alâmet görülmedi' cümlesinin yanında Kabil'in sert ve soğuk iklimine alışkın padişahın Hindistan'ın farklı iklimine alışması bir hayli zor olmuştur: 'Hindistan birinci, ikinci ve üçüncü iklimdendir. Dördüncü iklim, Hindistan'da yoktur. Garip bir memlekettir. Bizim vilayetlere nisbetle, başka bir âlemdir. Dağ ve suyu, cengel ve ovası, toprağı ve vilayeti, hayvan ve nebatları, ahalisi ve dili, yağmuru ve rüzgarı, hepsi tamamen başkadır' diyerek bu durumu ifade eder. Babür hatıratını yazarken hayatındaki aleladeliklere bile değinerek, açık yüreklilik ve samimiyetle eserinde her şeyi anlatmıştır. Okuyucu Babür'ün eserini okurken karşısında bir hükümdardan ziyade başından geçenleri samimiyetle anlatan bir yazarı bulur. Ömer Faruk Akün, söz konusu yazısında, Babür'ün eserindeki samimiyeti, 'Konuşur gibi rahat ifadesindeki sadelik ve tabiiliğin yarattığı hususi güzellik, süse ve gereksiz kelime oyunlarına kaçmadan söylemek istediğini en az kelime ile canlandırmasını bilen yalın ifade kudreti, Bâbürnâme'yi sevimli ve okuyucuya yakın kılan meziyetlerinden biridir.' cümleleriyle ifade etmiştir. Eser, Türk edebiyatının ilk hatırat türleri arasında yer alması, devrin hükümdarları ve edebiyatçıları hakkında geniş bilgelere yer verilmesi bakımından oldukça kıymetlidir. Fernand GRENARD, Babür isimli eserinde, 'Bâbur, hâtıralarında, bize bir edebî ve artistik portreler galerisi sunar ki, tarih ve muasır medeniyet için mühim bir dökümandır.' çıkarımında bulunur. Babür, Çağatay sahasının ünlü edebiyatçılarından biri olan Ali Şir Nevayi eserine konu edinmiştir. 'Mihnette insan insanı hatırlamazmış, gurbette insan gönlünü şâd etmezmiş; bu gurbette gönlüm hiç şâd olmadı, gurbette insan elbette sevinmezmiş.' Edebiyat tarihimizin en büyük şahsiyetlerinden Ali Şîr Nevâyî, daha hayattayken büyük bir şöhrete sahipti. Tesirleri, Osmanlı şairlerine kadar ulaşan Nevâyî, ortaya koyduğu eserler ile Çağatay edebiyatının kurucusu sayılmış ve bu sayede Çağatay Türkçesi 'Nevâyî Dili' olarak adlandırılmıştır. Ali Şir Nevayi, aynı zamanda Hüseyin Baykara ile beraber eğitim görmüş ve birlikte büyümüşlerdir. Onların bu birlikteliği Hüseyin Baykara'nın sultan olmasından sonra da devam etmiş ve meydana getirdikleri edebiyat mahfilleriyle hem Türk edebiyatına mühim hizmetlerde bulunmuşlar hem de bu sayede büyük bir şöhrete kavuşmuşlardır. Babür, Çağatay Türkçesi'nin en önemli edebiyatçılarından olan Ali Şir Nevayi'nin hayatına ve eseri yönüne de ışık tutmuştur. Nevâyî hakkında verdiği bilgiler, onun hayatına önemli ölçüde ışık tutmakta ve aradan uzun asırlar geçmesine rağmen edebiyat tarihimiz açısından değerini korumaktadır. Ayrıca bunların onun çağdaşı bir yazar ve hükümdar olan Babür tarafından kaydedilmesi de bilgilerin sağlamlığı açısından oldukça önemlidir. Babür'ün eserinde Ali Şir Nevayi'ye dair söyledikleri konuyu yeterince açıklar niteliktedir: 'Ali Şîr Bey emsâlsiz bir adamdı. Türk Dili ile o kadar şiir söylemiştir ki, kimse o kadar çok ve güzel söylememiştir. Altı mesnevî kitabı nazmetmiştir. Beşi Hamse'ye tanzîren, biri de Mantıkuttayr vezninde Lisanüttayr adındadır. Garâibüssıgar, Nevâdirüşşebâb, Bedâiülvasat ve Fevâidülkiber adında dört gazel divanı tertip etmiştir. Rubaîleri de vardır; fakat bu zikredilenlere nisbetle daha aşağı ve daha zayıftır. İnşalarını, Mevlâna Abdurrahman Câmî'yi taklit ederek, toplamıştır. Velhâsıl herkes ve her iş için bir makale yazmış ve onları toplamıştır. Bir de Mîzanülevzân adlı bir arûz risâlesi yazmışsa da, tenkit edilecek tarafı çoktur. Yirmi dört rubaî vezninden dört tanesinde yanılmıştır. Bâzı bahirlerin vezinlerinde de yanılmıştır ve bunlar arûz ile uğraşanlarca mâlûmdur. Farsça bir divan da tertip etmiştir. Farsça nazımda Fânî mahlasını kullanmıştır. Bâzı beyitleri fena değildir; fakat ekserisi zayıf ve değersizdir.'

Anı türünün ilk örneği: Babürname

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

"Uluslararası Ankara Caz Festivali" Kerem Görsev Trio konseri ile başladı

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

İzimler ve çözümler

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Türk lehçelerinde öğretmen kelimesi

Arama

Anı türünün ilk örneği: Babürname