Cemil Meriç ünlü edebiyatçıları nasıl eleştirdi?

Cemil Meriç'in edebiyatımız hakkındaki görüşleri her daim önemsendi. Bu önemli isim edebi şahsiyetler, dönemler, türler ve bunlar etrafında şekillenen farklı kanaatleri süzgeçten geçirerek değerlendirirdi. O, ele aldığı konuları etraflıca tahlil etmiş, tarafsız yorumlarla sağlıklı hükümler vermek çabasında olmuş ilim ahlakında sahip bir aydınımızdı. Bilgi, birikim ile kişi ve olaylara bakabilen Cemil Meriç, kendi penceresinden Orhan Kemal, Nazım Hikmet, Ahmet Haşim, Peyami Safa, Mehmet Fuat Köprülü gibi yerli yazarlar ile Victor Hugo, Franz Kafka, Henry Miller, George Sand, Charles Dickens, gibi yabancı yazarlara ait düşüncelerini nakletti. Edebiyatımızda ve düşünce dünyamızda önemli bir yeri olan Hüseyin Cemil Meriç 12 Aralık 1916 tarihinde Reyhanlı'da doğdu, 13 Haziran 1987'de İstanbul'da vefat etti. O, eseri Jurnal'daki ifadesiyle 'Bir çağın vicdanı olmak isterdim, bir çağın, daha doğrusu bir ülkenin, idrakimize vurulan zincirleri kırmak, yalanları yok etmek, Türk insanını Türk insanından ayıran bütün duvarları yıkmak isterdim. Muhteşem bir maziyi, daha muhteşem bir istikbale bağlayacak köprü olmak isterdim, kelimeden, sevgiden bir köprü' diyerek çağın vicdanı olmaya talip önemli bir düşünce adamıydı. Orhan Kemal takma ismini kullanan Mehmet Raşit Öğütçü, toplumcu gerçekçi yazarlarımızdan sayılır. Eserlerinde Adana'nın ve İstanbul'un gecekondu mahalleleri, fabrika çevreleri, Çukurova'da görülen topraksız köylü sorunu ile değişen siyasal ve toplumsal yapıyı inceledi. Cemil Meriç, onu ölümünden sonra yayımlanan Kaçak isimli eseri üzerinden değerlendirir: '… Çok iyi bildiği şeylerin yazılmasından yana olan Orhan Kemal, bildiği şeyler tükenince ne yapacağını düşünmemiş hiç. Kaçak, eski bir romancının nasıl zorlandığını ve tükendiğini gösterir.' Meriç, Yaşar Kemal'in kazandığı şöhreti hak etmediğini yazdıktan sonra 'Orhan Kemal neden milletlerarası olamadı? Köy romanını Yaşar'dan önce, Yaşar'dan güzel yazdığı halde. Cevap basit: felek karşısına bir Yahudi kızı çıkarmadı.' der ve Orhan Kemal'in yurtdışında tanınmamasını yurtdışı ile bağlantılı bir kişi ile irtibatının olmamasına bağlar. Edebiyatımızın en büyük sorunlarından birisi olarak edebi şahsiyetlerimizin bütün yönleriyle incelenmemesi olarak görülür. Birçok edibimiz sükût suikastına uğramış, birçoğu da gerekli ilgiyi görmemiştir. Nazım Hikmet, bu olumsuz şartlar içerisinde edebiyatımızın üzerinde en çok konuştuğu, araştırdığı ve okunduğu şanslı ediplerdendir. Ahmet Haşim, Fecr-i Âti edebiyatının en önemli ediplerinden olup şiirlerinde melânkoli, gizem, bilinmezliğe duyulan özlem, renk ve musiki hissedilir. 'Usta, beklenmediklerle dolu, sıcak ve lezzetli bir nesrin nefis örneklerin yazarı olan Haşim, hem nazımda hem nesirde büyüktür.' Cemil Meriç, üslûpta ilk ceddi olarak gördüğü edebiyat, kültür ve sanata yönelik kanat çırpışları olan Göl Saatleri şairinin görüşlerini şöyle anlatmıştır: 'Önünde Fransızca bir dergi duruyordu. Göz ucuyla baktım: Mercure de France. Kılavuzumun suallerini büyük bir dikkatle dinledi Haşim. 'Bugünkü sanat dünkü sanattan pek de farklı değildir' diye söze başladı. 'Tek fark kabiliyet ve samimiyet.' Servet-i Fünun edebiyatı, umumî fikir hayatımıza göre hâlâ çok ilerdedir.' Cemil Meriç, Peyami Safa'dan titiz, ciddi bir fikir ve edebiyat adamı olarak bahseder. Hatta Meriç'in, Peyami Safa ile ortak bazı yönleri bulunur. Bunların başında kendi kendilerini yetiştirmeleri, yabancı dile vakıf olmaları sayılabilir. Peyami Safa, geçim kaygısı ve Server Bedi takma adıyla yazdığı eserlerinde basite düşmeyen bir psikolog kadar insanı ve ruhu tanır. Cemil Meriç'e göre; fetret devrinde yetişen bir gazeteci olan Peyami; 'Acılarıyla tecessüsleriyle yalnız. Sevdiklerinin anlayışsızlığı yüzünden, sevmedikleriyle yol arkadaşlığı yapmak zorunda kaldı. O coşkun zekâ, herhangi bir kilisenin, herhangi bir izm'in emrine girmeyecek kadar serazattı. Ömür boyu hakikati aradı. Çağının ve çevresini aşan dev bir tecessüs'tü. Meriç için aydınlık kafa olan Peyami Safa, Batı'yla zehirlenmiş yüzde seksen Batı'dır. Osmanlı ile donanmış değildir. Ona göre; 'Peyami'nin Batı kültürü, orta mektep ders kitapları çerçevesindedir. 'Matematik' derken büyük bir tecessüs içindedir. Normal bir tahsili olmadığı için bu gibi kelimelere büyük bir iştiyak duyar Peyami. Peyami bir bakıma Batı'nın ihtiyar burjuvazinin son artıklarını yine Batı burjuvazisinin neşriyatı ile takip etmiştir.' Cemil Meriç'in kelimelerin pırıltısı ile ruhun derinliklerini aydınlatmaya çalışan bir yazar olarak gördüğü Peyami işittiklerini papağan gibi tekrarlamayan tek çağdaştır. O gevezelik yapmayan sığ ama dürüst, açık ve berraktır. Izdırap çeken, düşünen adam Peyami, Namık Kemal'le başlayan kitabın son sayfasıdır. Çağdaşlarıyla farkı; 'Ötekiler bahtiyardılar, rejimle de bağdaşmışlardı. Peyami rejime kur yapar fakat rejimle bağdaşmaz.' Meriç, Peyami Safa'yı birçok meslektaşından daha büyük görmüş ve Peyami'nin kalan tarafları romanlarıdır diyerek değerlendirir. Ona göre; 'Düşünce tarihi, edebiyat tarihi bakımından Türkiye'de iki isim var. Romancı olarak Peyami ve Yakup.' Dokuzuncu Hariciye Koğuşu için ise şu değerlendirmeyi yapar: 'Bu çorak toprakta ümitlerimizi kanatlandıran serin kaynaklar da var. Mesela Dokuzuncu Hariciye Koğuşu.' Peyami'nin tanınmamasına verdiği şu cevap oldukça ilginçtir: 'Felek karşına bir Yahudi kızı çıkarmadı. Peyami'yi kim çevirecekti Fransızcaya? Peyami üsluptur, nüanstır.' Peyami Safa, Nazım Hikmet polemiği Cemil Meriç'in de gündemine girer. Bu bahisle ikisini şu cümlelerle değerlendirir: 'Peyami, büyük zekâsına rağmen, kalemiyle kuyu kazmak zorunda. Bir kelime ile Peyami'nin yeri sol. Nazım'ın sağ. Talihsiz Peyami ile aristokrat Nazım, kısa süren bir dostluktan sonra, birbirlerinin can düşmanı olurlar. Gladyatör döğüşüne bayılan işsiz güçsüz ve davasız. Çevreler bu kini körükler. Darbeleri saymakla keyiflenirler, iki büyük zekânın birbirini hırpalayışını sadist bir zevkle takip ederken, düşünce hayatımız onulmaz yaralardan birini daha alır. Mefhumlar biraz daha karanlıklaşır. O dönemin en güçlü nesir üstadıyla en kabiliyetli şairi jurnalci derekesine düşerler.' Ona göre her ikisi de Türkçenin eşsiz mimarlarındandır. Bize düşen bu iki düşman kardeşi günahlarından sıyırarak anlamak ve muhabbetle bağrımıza basmaktır. Sonuç olarak 'Peyami'yi ve diğer başka insanları bütün tezatlarıyla, zaaflarıyla, insanlarıyla küçüklük ve büyüklükleriyle ele almak lazımdır.' Mehmet Fuat Köprülü, eserlerini Milli edebiyat akımı yönünde oluşturan Türk tarihi, edebiyatı ve edebiyat tarihi sahasında araştırmaları olan bir siyasetçimizdir. Fuat Köprülü'nün ve çağdaşlarının inkılâbın bekçiliğini yaptığını ifade eden Cemil Meriç, Kerim Sadi'nin onun hakkındaki 'tarih metodu olmayan tarihçi' ifadesini kısmen haklı bulur. Cemil Meriç'e göre Köprülü'nün kalemi '… yük taşıyan kira arabalarına benzer; taşıdığı eşyanın nelerden ibaret olduğuna değil, alacağı ücretin ne kadar olduğuna bakar.' Ona göre; 'Köprülü zeki muhteris. Fransızcadan ve talebelere verdiği vazifelerden çıkmak suretiyle yazmıştır kitabını.' Fuat Köprülü, edebiyat tarihinde usul üzerine çalışmaları ile tanınan Taine'nin tarih metodunu Türk edebiyatına uygulamaya çalışır ama Cemil Meriç'e göre o, Taine'i tanıyamamıştır. Cemil Meriç için Köprülü'nün bir edebiyat tarihçisi olarak üslubu yoktur ve kalem oynattığı sahada verimli olamamıştır. Bunun sebebi de onun iyi bir eğitim görmemesidir. Köprülü'nün; 'Eski edebiyat bize Acemler vasıtası ile gelen İslâm tesiridir. Daha önceki kavmî edebiyatımızı unutmuşuz. Kavmî edebiyat Türklerin kendilerine mahsus bir dini ve çeşitli müesseseleri olduğu zamanki edebiyattır. İslâmiyet'in içine girdikten sonra Türklerin edebî hayatında bir ikilik meydana geldi. Halk yine kendi eski şiirleriyle eski ozanlarıyla yaşadı. Fakat Arap, Acem kültürü alan medrese ve saray mensupları kişiliğini kaybetti. Araplaştı, Acemleşti. Birbirini anlamayan iki tabaka meydana geldi... Eski edebiyatımızın hayatla alakası yoktur. Tanzimat bir geçiş ve değişme devridir. Tanzimat bir yandan halka iniş, bir yandan Avrupalılaşmadır. Servet-i Fünun Avrupa'dan daha geniş ölçüde faydalanır ama halktan uzaklaşır. Bizim istediğimiz edebiyat, bütün unsurlarını milletten alan, böylelikle Rus romanı, Norveç tiyatrosu gibi kendine mahsus belirli bir şahsiyete sahip olan bir edebiyattır... Namık Kemal'in romanlarında teknik yok. Halid Ziya'nınkilerde millî bir ruh yok.' kanaatlerine Cemil Meriç'in yargısı dikkat çekicidir: 'Köprülü kendi edebiyatına düşman ilk ve son edebiyat tarihçisi.' Cemil Meriç'in Nedim'den, Âkif'ten Haşim'den sonra tanıdığı Nazım Hikmet'i; 1936'da 'Ben çocuktum, o devdi.' diyerek takdir edişini kızı Ümit Meriç Yazan şöyle nakletmiştir: 'Cemil Meriç, Nâzım'ı ilk defa Nişantaşı'ndaki İpek Film Stüdyosu'nda görür [Sene, 1936'dır.]. Şair kendisine, heyecanlarını bırakmasını ve hayata iyi hazırlanmasını tavsiye eder. Bu tavsiye genç Cemil'i şaşırtır, ama onu bütün ömrü boyunca da unutmaz.' Cemil Meriç'e göre; 'Ezilenler haykırıyordu mısralarda, zincirleri kıran bir sesti bu. Zindan duvarlarını deviren bir ses'ti. Ona göre; '… yurdumuzda, fikir adamının imhası için sürgün avları tertiplenen, standart düşünceye mumlar yakılan, buhurlar serpilen sevgili yurdumuzda, aydınla kitle arasında hiçbir transatlantiğin aşamayacağı ummanlar var'dır. Bu hal içerisinde sanatı ve inandığı davasını birleştirerek, yeni bir ses olarak ortaya çıkan Nazım Hikmet'in cemiyet tarafından tasfiye edildiğini yazmıştır. Nâzım Hikmet; '… tanıtıcısı olduğu yeniyi, yeni bir sesle haykıracak, nesirle nazmı karıştırarak, Kitab-ı Mukaddes'in dalgalı ve secili üslubunu hatırlatan bir dil yaratacaktı. Başka bir deyişle hem şiirde, hem düşüncede müceddit. Fikret'in Osmanlıcası, Osmanlıcanın kemali, Yahya Kemal, kuğunun son şarkısı. Nâzım'ın Türkçesi, dilin varabileceği bütün sınırları zorlayan ve daha sonraki nesillere yol gösteren bir Türkçe. Ne var ki şairi geniş hazırlıklı, soğukkanlı bir düşünce adamı sanmak da yanlış. Sıhhatli bir çocuktu Nâzım. Aşırılıkları, ihtiyatsızlıkları ile çocuk. Ve yalnızdı. Bence Türk şiiri Nâzım'la biter, Avrupaî düşünce Nâzım'la başlar. Paytak, acemi, el yordamıyla ilerleyen bir düşünce. Biraz Heine, biraz Nietzsche, biraz Mayakovski; biraz divan, biraz halk, biraz Fikret, biraz Akif. Ama yine de kendisi.' Cemil Meriç, Nâzım Hikmet'in Türkçeyi çok iyi bildiğini, aruza aşina olduğunu belirtir. Kullandığı nazımda da aruzdan yararlandığını bu sayede orkestralaşan bir vezin kullandığını yazar. 'Şiirin kapısını düşünceye açan, heyecanı ile dili ile yerli, kullandığı malzeme ile beşer' olan kökleri tarihin karanlıklarına ve insan ruhunun derinliklerine dayanan bir dünya görüşünü bütün ruhuyla benimseyen; 'Nâzım fısıldayan adam değildi. Kalabalıkların uğultusunu duymuş adeta tarihin sesini, tarihin nabız atışlarını dinlemiş adamdı.' Cemil Meriç'e göre; bir davanın kanatlarında yükselen Nâzım'ı Avrupa'da meşhur eden şairliği değil, kavgasıdır. Mücadeleci bir yapısı olan Nazım Hikmet'in eski dostu Peyami Safa ile polemiği de vardır. Cemil Meriç bu durumdan hareketle ikisini kıyasla şu cümleleri yazmıştır: 'Peyami Safa - Nazım kavgası da bu trajikomedinin son perdelerinden biri. Nazım, Peyami'ye kıyasla mutlu azınlığın temsilcisidir. Az çok ciddi bir tahsil görmüş, kanlı canlı, yakışıklı bir paşazade. Şımarık, küstah ve bahtiyar. Peyami doğuştan hasta doğuştan yoksul. Nazım, parlak bir kaç manzume yazarak, çevresinin büyük ilgisini fethetmiştir.' Victor Hugo, döneminin politik ve sosyal sorunlarını romantizme bağlı bir anlayışla eserlerine yansıtan bir edebiyatçıdır ve Cemil Meriç'in sevdiği Batılı yazarlar arasında yerini alır. Meriç, Hugo'nun bazı metinlerini de çevirmiştir. Meriç, Cromwell önsözü ile romantizmin ilkelerini ortaya koyan Hugo'yu Klasik Fransızca, Amyot, Rebelais, Montaigne ile Cheteaubriand, Victor Hugo, Honore de Balzac arasında başlayıp biten Fransızcanın yazarı olarak değerlendirir. Bir vaiz edası bulduğu Hugo'nun sanatkârane üslubunu şu cümlelerle övmüştür: 'Sanatkâr yaralarını göz önüne sererek merhamet dilenen bir çanak yalayıcı değildir. Hugo'nun büyülü bir mehtap gibi harabeleri saraylaştıran muhayyilesi en büyük felaketi sevimlileştirebiliyor.' Doğu dünyasına ezelden tutkun olan Hugo, Doğu'da '(…) bambaşka bir şiirin pırıldadığını sezer gibi olmuş. Uzun zamandan beri o kaynaktan içmek, susuzluğunu o kaynaktan gidermek arzusundadır. Doğu'da her şey büyük, her şey muhteşem, her şey bereketli, Ortaçağ'da olduğu gibi.' Meriç, Hugo'nun Doğu karşısındaki tutumunu anlatırken onun zihni yapısı hakkında şu bilgiyi vermiştir: 'Hugo, bir orkestra şefi; Doğu düşüncesi, bir nota defteri gibi üstadın önünde. Doğu'yu sever, ama çekingen bir sevgidir bu. Önce Latin'dir Hugo. Bazen yüzeyinde kalır Asya'nın; arada, derinliklerine iner. Ve ürperti duyar: Asya bir dehşet bölgesidir şair için.' Cemil Meriç Jurnal'inde Namık Kemal, Hugo karşılaştırmasını şu cümlelerle yapar: 'Bir Hugo'yu düşünün, bir Namık Kemal'i. Birincisi bir Amerikan işadamı kadar metodik; altmış katlı bir abide, eseri. Abideyi altmış yılda tamamlıyor. Gözlerini eserinden ayırmayan usta bir mimar. İlhama iltifat ettiği yok. Her gün okuyor, her gün yazıyor. Arkadaşları da öyle. Hepsi ciddî, hepsi yüklendiği sorumluluğun farkında. Namık Kemal bir meteor gibi.' İlk pozitivistimiz Beşir Fuat'ın Victor Hogu'yu Emile Zola sayesinde tanıdığını yazar. Cemil Meriç, bir yazısında da Hugo'yu Zola ile karşılaştırır. Ona göre Beşir Fuat, genç olduğundan Hugo'yu anlayamamıştır. Modern edebiyatın özgün yazarlarından olan Franz Kafka, eserlerini Almanca yazan bir Yahudi'dir. Suç, özgürlük, yabancılaşma ve kişisel beklentileri işlediği eserleri yakın arkadaşı Max Brod tarafından yayınlanır. Kafka'nın en tanınmış eserlerinden olan Şato, 1922 yılında yazılır, 1926'da yayınlanır. Kafka'nın dünyasını metafizik bir dünya olarak değerlendiren Cemil Meriç'e göre Kafka'nın hikâyeleri birer alegoridir. Onun eserlerinde, görünen dünyadan görünmeyen dünyaya geçeceksiniz… Şato ile ilgili değerlendirmesi de şöyledir: 'Kafka'nın Şato'su da birer fantastik hikâye. Hepsinde de ağır basan: düşünce ve serüven. Aşk yok.' Eserlerini felsefe ve mistizmi karıştırarak yazan Amerikalı yazar Henry Miller çağdaş dünyayı şiddetle suçlayıp hayatındaki gerçekleri yeniden kurgulayarak kitaplarına aktarır. Miller, Yunanistan'a giderken, vapurda Türk ve Yunan iki gençle tanışmıştır. Bu tanışmada aradığı duyguları bulan Miller, dünyadan kaybolduğunu sandığı insanca duygulara kavuşmaktan mutlu olmuştur. Ancak o, bazı Batılı aydınlar gibi Türk'e ve Türkiye'ye önyargılıdır: 'Yunanistan'ı görmeden âşık oluyor Yunanlılara. Türk talebeye gelince 'Hiç hoşlanmadım ondan diyor', en kötü taraftarıyla Amerikan kafası. Hayat yokmuş Türkiye'de. Ne zaman olacak? diye sordum. Ne zaman biz de Amerika gibi, Almanya gibi olursak dedi. Hayatı hayat yapan madde idi, makine idi, ona göre.' Romantizme mensup Fransız kadın yazarlarından olan George Sand, feminist olarak değerlendirilse de kendisi bu harekete dâhil olmadığını ifade eder. Cemil Meriç, onun Saint Simon'u etkileyenlerden biri olduğunu zaman zaman Satanizme kaydığını yazmıştır. Cemil Meriç'e göre işçiyi gerçek hüviyeti ile romana sokan odur: 'Zola'cılara sorarsanız, Fransız işçisi romana Assomoir'la girmiş. Laf... Assomoir 1876'da yayımlanır. İşçi, 1845'lerden beri roman kahramanıdır. Onu, hikâyelerine konu yapan ilk yazar Zola değil, George Sand. Zola'cılar, Sand'ı küçümserler. Neden? Romantikmiş de ondan. İşçiyi gerçek hüviyetiyle tanıtmamış, güzelleştirmiş, yüceltmiş, asilleştirmiş.' İngiliz yazar ve eleştirmeni olan Charles Dickens, nitelikli eserlerinden dolayı Kraliçe Victoria devrinin en iyi romancısı olarak kabul edilir. Eserleri günümüzde de hâlâ ilgiyle okunur. Cemil Meriç hikâyeci olarak beğendiği Dickens'ın romanlarını realizme bir geçiş olarak değerlendirmiştir. Gençlerin sevgisini kazanan ve onlar üzerinde etki yapan Cemil Meriç, romancıların roman okuyup okumadıkları bahsini açmış ve durumun yazar üzerindeki tesirini şu cümlelerle açıklamıştır: 'Umumiyetle büyük romancılar pek roman okumaz. Belki de başkalarının romanları kendilerine has dünya görüşünü bozar diye çekinirler. Bununla beraber çok roman okuyan romancılar da var, zevk için okurlar romanı. Balzac, Dickens, Flaubert, Tolstoy gibi romancılar pek roman okumaz. İyi de ederler. Okusalar da gerçek okuyucu gibi romanı yaşamak için okumazlar. Kendi yarattıkları kahramanların hayatını yaşamaları yeter de artar. Kıskanç birer kadın gibidir kahramanlar, rakibeye tahammülleri yoktur.' (Türk Edebiyatı dergisi - 524. sayı / Haziran,2017)

Cemil Meriç ünlü edebiyatçıları nasıl eleştirdi?

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Nuri Pakdil'in unutulmaz sözleri

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Nuh Tufanı kopuyor I İnsanlığın hayata yeniden başlaması

Nuri Pakdil'in unutulmaz sözleri

İspanya’da ev sahiplerinin korkulu rüyası: Okupa

Kişiler arası ilişkilerde kullanılan bir silah: Manipülasyon

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Arama

Cemil Meriç ünlü edebiyatçıları nasıl eleştirdi?