Edebiyatçılarımızın eserlerindeki İstanbul mekanları

İstanbul, fetihten günümüze kadar bünyesinde barındırdığı tarih, kültür, jeopolitik konum ve mimari gibi pek çok zengin kaynaklardan ötürü edebiyatta sıkça işlenen temalardan biri haline geldi. 📌Nedim'in şiirlerinde en canlı manzaraların sunulduğu bu eşsiz şehir, divan edebiyatında olduğu gibi modern edebiyatta da kültür merkezi vasfını korudu ve usta kalemlerin elinde güzelliğine güzellik katıldı. Yazarlardaki İstanbul algısı yaşadıkları dönemdeki hakim atmosfere göre de değişiklik gösterdi. Şiirlerinde İstanbul'u konu alan 10 divan şairi Tanzimat 📌 İstanbul, bilhassa Tanzimat ile birlikte hayatımıza yeni bir tür olarak giren romanın başlıca mekanı olarak eserlerde yerini aldı.'Yazı makinası' olarak bilinen Ahmet Mithat'ın romanlarını süsleyen ana mekan İstanbul'du. Bu eşsiz şehir aynı zamanda Recaizade Mahmut Ekrem'in Araba Sevdası, Namık Kemal'in İntibah'ı Şemsettin Sami'nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat'ı ve Nabizade Nazım'ın Zehra'sı gibi dönem romanlarında klasik edebiyattan henüz kopamamış tasvirlerle okuyucuya sunuldu. Divan şiirinde İstanbul Servet-i Fünun 📌Türk romanının gelişiminde önemli bir dönem olan Servet-i Fünun yazarları, İstanbul'un genel itibariyle Beyoğlu ve Boğaziçi çevresini, yalı ve köşklerinin yer aldığı muhitlerini konu edindi. Halid Ziya Uşaklıgil'in Aşk-ı Memnu, Mai ve Siyah, Mehmet Rauf'un Eylül gibi eserleri buna örnekti. Meşrutiyet dönemi 📌İstanbul II. Meşrûtiyet sonrası romanlarda çoğunlukla olumsuz taraflarıyla ele alındı. Hüseyin Rahmi Gürpınar, romanlarında; İstanbul'un kenar mahallelerini, fakir insanlarını malzeme olarak kullandı. 📌II. Meşrûtiyet'ten Cumhuriyet'e uzanan süreçte Halide Edip Adıvar'ın Tatarcık, Sinekli Bakkal, Sonsuz Panayır, Mithat Cemal Kuntay'ın Üç İstanbul, Yakup Kadri'nin Kiralık Konak , Nur Baba ve Hüküm Gecesi adlı romanların tamamı İstanbul'da geçer. Cumhuriyet dönemi 📌İstanbul teması, Cumhuriyet dönemi edebiyatımızı da çok besledi. Bilhassa romanda başarılı örneklerin verilmesi, yazarların daha gerçekçi olmaları ve İstanbul'a değişik açılardan bakmaları konuya olan hakimiyeti de genişletti. Sait Faik, Ahmet Hamdi Tanpınar, Yahya Kemal, Orhan Veli, Cahit Sıtkı Tarancı, Necip Fazıl, Orhan Kemal, Haldun Taner, Oktay Akbal bu isimlerden yalnızca bazılarıydı… Yahya Kemal'in 'Aziz' İstanbul'u İstanbul'dan bahis açıldığında her köşesinde ayrı bir sırrın ve güzelliğin saklı olduğu bu şehir, gözümüze uçsuz bucaksız görünebilir. Peki bahsi geçen bu eserlerde İstanbul'un hangi mekanları karşımıza çıkmaktadır? İstanbul'un hangi köşeleri usta kalemlerin elinde okuyucuyu biraz daha kendisine çekmektedir? İşte romanlardan İstanbul manzaraları… Çamlıca'nın İstanbul'un en aktif mekanlarından biri olması 19. yüzyıla rastlar. Bu dönemlerde Çamlıca'da akşam gezintileri yapmak modaydı. Bilhassa Tanzimat romanlarında fazlasıyla karşımıza çıkan bir mekandı. 📌Namık Kemal'in ilk edebi romanı olan İntibah'taki Çamlıca tasvirleri dönem okuması yapma açısından bir hayli elverişlidir. Bu tasvirler klasik edebiyattaki divanların teşbib ve nesib bölümlerini andıran bir abartı içindeydi. Namık Kemal her ne kadar sahih 'gerçek' edebiyatı savunduysa da romanlarında romantizmden öteye geçememişti. Şairlerin kaleminden İstanbul için yazılmış 15 şiir 'İstanbul'u görenlere malumdur ki Çamlıca köşkü safa-bahşlıkta, ruh-perverilikte nevbahardan aşağı kalır bedayi-i rüzgardan değildir. Binası bir tarafa dursun. Yalnız bulunduğu mevki İstanbul'un en müstesna bir noktasıdır; İstanbul alemin en müstesna bir noktası olduğu gibi. İstanbul denilen mecmua-i bedayi'in havi olduğu her türlü nevadiri bir bakışta gösterecek bir nokta ise Çamlıca'dır: Boğaziçi'nde bir büyük orman veya bir küçük körfez yoktur ki Çamlıca'nın parnal-i nazareti olmasın.' 📌Recaizade Mahmut Ekrem'in Araba Sevdası romanının da baş mekanı olan Çamlıca, aynı şekilde romantik unsurlarla ele alınmıştı. Fakat yine de Namık Kemal'den öteye giden Recaizade, ilk realist roman vasfını romanına kazandırmayı başardı. Romanda Çamlıca değişen sosyal hayatın bir yansıması olarak okuyucuya sunuluyordu. 'Bihruz Bey mülakat-ı aşıkane için kendince kararlaştırdığı pazar günü bir gün evvelkinden daha pek çok itinalarla tualet'ini yapıp hazırlandıktan, öğle taamını da ettikten sonra saat sekize gelmeden arabasına bindi, Tophanelioğlu tarikiyle Çamlıca'ya giderken Bahçe-i Umumi'ye de muhibbane bir nazar imale ederek mevki-i intizara vardı.' 'Dünyanın en güzel şehri İstanbul, İstanbul'un en güzel yeri Beykoz, Beykoz'un en güzel yeri benim yalının olduğu yerdir' diyen Ahmet Mithat Efendi, yazdığı otuzu aşkın romanıyla Türk edebiyatının en velud yazarları arasındaki yerini aldı. Mütefekkir bir Tanzimat aydını olan Ahmet Mithat, eserlerinde sunduğu canlı tasvirlerle dönemin İstanbul'unun sosyal ve kültürel hayatını romanlarına taşıdı. Bilhassa ikamet ettiği bölge olması ve yazarın çok sevmesi bakımından Beykoz yazarın romanların ayrıcalıklı bir konumdaydı. Yazarın en çok Beykoz'dan bahsettiği romanı Müşahedat'tır. Yazar romanın ilk cümlesinde kendisini 'Beykozlu' olarak tanımlar. 'Malum a, bu muharrir-i aciz Beykozlu'dur. Yaz kış, akşam sabah Beykoz'dan İstanbul'a gelir gider.' 'Beykoz'da Hünkar iskelesi malumdur. Bunun ismi 'iskele' olduğuna bakıp da Limon iskelesi, Yemiş iskelesi, Zeytin iskelesi filan gibi geceli gündüzlü yüzlerce kayıklar. Sandallar. Salapuryalar, mavnalar, çektirmeler, gemilerle meşgul yerlerden zannetmezsiniz ya? Burası letafetçe İstanbul civarında emsali gerçekten nadir olan Hünkar Çayırı'nın medhali olup, buraya yalnız erbab-ı teferrüc ve tenezzühün süslü kayıkları, sandalları, istimbotları filanları yanaşır. Kayıklar, sandallar, istimbotlar diye envamı siga-i cem' ile kaydeylediğimiz merakib-i bahriyeninde mikdarını o kadar çok sanmayınız. Ezcümle, Kağıthane'de yüzlerce seyirci kayık ve sandallarının peyda eyledikleri izdihamı burada ümid etmeyiniz. İstanbul'a nisbetle mevkii ücra olan Hünkar Çayırı, ekseri tenhalıktır. Onun için Hünkar İskelesi'nde de seyirci, kayık ve sandallı bile seyrek görülür.' 📌İlk psikolojik romanımız olan Mehmet Rauf'un Eylül'ünde kapalı mekanlar hakimiyet gösterse de yalılar Boğaziçi'nin güzelliğine doğru açılıyordu. Eylül'de yaşanan aşk Boğaz tasvirleri içinde anlatıldı. 'Mayıs Boğaziçi mevsimidir, azizim. Boğaziçi! Sade mayıs değil, bütün sene… Zannederim ki oraları kışın bile latiftir. Bir rüzgarı var, aman yarabbi, bir rüzgarı var, Necip! O temiz rüzgar başka nerede bulunabilir. Sizin adanıza gelen rüzgar bütün Boğaz'ın üstünden geçip kirlendikten sonra size gelir.' 📌Sait Faik 200'den fazla hikayesiyle başta Adalar ve Boğaziçi köyleri olmak üzere hemen hemen bütün İstanbul'un fakir ve orta tabaka insanlarının yaşadığı mahalleri okuyucuya tanıttı. 📌Şehrin kalbinde hayatın aktığı yerde insanların yaşamlarına tanıklık etti. En çok konu edindiği İstanbul mekanlardan birisi Beyoğlu'ydu: 'Beyoğlu bir alemdir (…) İnsanlar yarına burada hızlanır. Uyuyan koca şehrin ortasında iki üç yüz metre içinde geceleri atan bir tek yüreği vardır, İstanbul'un. Sıkın, Sarıyer'de patlak versin. Çıkarın ölüversin.' (Beyoğlu) 📌Kimi zamanda Beyazıt Meydanı'ndaki Havuzbaşında sevdiği kadını beklerken bütün şehrin sunduğu güzellikleri ve insanlarla yaşadığı ilginç hadiseleri öykülerine taşır. 'Beyazıt havuzunun kenarındaki kanepelerden birine oturmuş, sizi bekliyorum. Yaşını almış bir adamın yirmi yaşındaki çocuk kederlerini, sevinçlerini yaşaması ne demektir, diye düşünüyorum: Belki bir geç olma hadisesi…' 📌Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Sahnenin Dışındakiler ve Huzur adlı romanları İstanbul'u ele alış biçimindeki gösterdiği farklılıklarla 'Türk romanında İstanbul'a yeni bir bakış açısı getirdi. 📌Tanpınar, hocası Yahya Kemal gibi İstanbul'u eserlerinde bir dekor hatta bir şahsiyet olarak kullanmıştır. İstanbul, Huzur'da roman kahramanlarından biri gibidir. 'Bir huzursuzluğun romanı: Huzur' 📌Huzur romanı tam anlamıyla bir İstanbul panoramasıdır. Romanın baş kahramanları Nuran ve Mümtaz söz gelimi İstanbul'u birlikte yeniden keşfederler. Beraber çıktıkları her İstanbul gezisinde koca bir medeniyetin izlerini bulmaya çalışırlar. Huzur'da neredeyse İstanbul'un bütün mekanlarına, semtlerine rastlamak mümkündü. 'Mümtaz bu hayattan Mahmutpaşa'nın çığlığı içine çıktığı zaman, bir mahzende cins bir şarapla sarhoş olduktan sonra güneşe çıkanların sarhoşluğunu duyardı...' Bu rota Beyazıt Camii, Beyazıt Meydanı, Küllük, Sahaflar, Çadırcılar, Bitpazarı, Bedesten, Kapalıçarşı, Nuruosmaniye, Mahmutpaşa, Eminönü, Yeni Cami güzergâhını ifade ediyordu. 📌Mümtaz'ın en çok uğradığı mekanlardan biri Bedesten yani bugünkü ismiyle Kapalıçarşı'ydı. Burayı her dolaştığında geçmiş ve gelecek arasında bir köprü kurmaya çalışıyor, nesneler üzerinden Eski İstanbul'un hatta koca bir medeniyetin değişimlerine tanıklık ediyordu. 'Bitpazarı kapısından girer, Bedestene kadar o dolambaç yollardan yürürdü. Öbür taraf çok taklit ve baştan savma olmak üzere bugündü; (...) Halbuki Bitpazarı ile Bedesten'de, dikkati açık olursa, daima şaşırtıcı bir şey bulunurdu. Burada hayatın, taklidi güç olan, tenimize yapışmadan ve içimize yerleşmeden yanaşmayan iki ucu birleşirdi. (...) Eski İstanbul, gizli Anadolu hatta mirasının son döküntüleriyle imparatorluk, bu dar, iç içe dükkânların birinde en umulmadık şekilde ve birden parlardı. Kasabadan kasabaya, aşiretten aşirete, devirden devire değişen eski zaman elbiseleri, nerede dokunduğunu söyleseler bile unutacağı, fakat motiflerini ve renklerini günlerce hatırlayacağı eski halı ve kilimler, Bizans ikonlarından eski yazı levhalarına kadar bir yığın sanat eseri, işlemeler, süsler, hülasa yığın yığın sanat eşyası, hangi geçmiş zaman güzelinin boynunu, kollarını süslediği bilinmeyen bir iki nesle ait mücevherler, bu rutubetli ve yarı karanlık dünyada hüviyetlerine eklenen uzak zaman ve bilinmezin cazibesiyle onu saatlerce tutabilirdi.' 📌Huzur'un bir diğer rotası ise Mümtaz'ın 'eski medeniyetimiz' diye ifade ettiğinin tam karşılığı olan Üsküdar'dı. 'İlk önce vapur iskelesinde beklememek için Mihrimah Camii'ni dolaştılar, sonra Üçüncü Ahmed'in annesinin camisine girdiler. Türbeyi, küçük bir meyve içi gibi döşeli camiyi Nuran pek beğendi. Vapuru çoktan kaçırmışlardı. Onun için bir araba ile Atik Valide'ye oradan Orta Valide'ye gittiler...' 📌Mümtaz'ın 'Birbirimizi mi yoksa Boğaz'ı mı daha çok seviyoruz?' dediği Boğaziçi ise Mümtaz ve Nuran aşkının cisimleşmiş hali gibiydi. Kahramanlar İstanbul üzerinden kendilerine ve eski medeniyetimize doğru uçsuz bucaksız bir yolcuğa çıkıyordu...

Edebiyatçılarımızın eserlerindeki İstanbul mekanları

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

"Uluslararası Ankara Caz Festivali" Kerem Görsev Trio konseri ile başladı

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

Rahman’ın has kulları

Hulefa-i Raşidin'in nasihatleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

PODCAST I İsrail'i kuran karanlık aile

Sincan değil Doğu Türkistan

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

Tarihi güzellikleriyle kendisine hayran bırakan Osmanlı şehri: Mostar

Çağımızın ilginç hastalığı: Paris Sendromu

Raşit Küçük kimdir? | Raşit Küçük'ün bilinmeyenleri

Rahman’ın has kulları

Arama

Edebiyatçılarımızın eserlerindeki İstanbul mekanları