Arama
Elinin hamuruna daktilonun mürekkebi karışmış ilk kadın gazeteciler
Günümüzde bile 'kadın' hassas bir konudur. Evlerin inci tanesi kadınlar zamanımız modern anlayışından çok daha evvel, Osmanlı döneminde, gündemde yerini almıştı. İlk defa Osmanlı kültür tarihi içinde, kadının toplumsal yaşamdaki yeri sorgulanmış, geleneksel düzenden miras kalan erkek otoritesinden kadının kurtarılması gündeme gelmiş ve kadınlara yeni bir kimlik kazandırma arzusu sistematik bir şekilde yürütülmeye çalışılmıştı. Bu anlamda kadın yazarların, kadın hakları noktasındaki yapılanmaları ve kadın dergilerinin bu oluşuma katkıları elbette yadsınamazdı.
Kadın haklarını savunan ve kadınların eğitimi konusu üzerinde yoğunlaşan ilk Osmanlı kadın yazarı, Fatma Aliye Hanım'dı. Fatma Aliye Hanım, aristokrat bir aileye mensup ve saray çevresinde yetişmiş, belli bir kültür birikimine sahip entelektüel biriydi. Babası Osmanlı sarayının tarihçisi ve hukukçusu Ahmet Cevdet Paşa'dır.
Muhafazakâr bir yenilikçi kimliğiyle devre damgasını vuran Ahmet Cevdet Paşa, devri gibi kurucu, yapıcı ve uzlaştırıcıdır. Devri gibi Avrupa'ya hayran ve medeniyetçidir. Terakkiye inanır. Buna karşılık, bu terakkinin milliyetin esası gibi aldığı din ve şeriat kadroları içinde temin olunmasını ister. Örf ve âdete, ihmali caiz olmayan bir realite gibi bakar ve muhafazasında son derece ısrar eder. Böyle bir babanın kızı olarak Fatma Aliye Hanım da hem Batı medeniyetinden faydalanmak gerektiğine inanır, hem de toplumsal normlardan ve kültürel gelenekten uzaklaşılmaması yönünde bir tutum sergiler.
Fatma Aliye Hanım'ın evlilik ve kadınlarla ilgili makaleleri devrin süreli yayınları olan; Hanımlara Mahsus Gazete, İnkılab, Mehasin, Malumat, Servet-i Fünûn, Tercüman-ı Hakikat gibi gazete ve dergilerde yayınlanır. Bu süreli yayınların en önemli özellikleri; adeta kadınları eğitme ve her anlamda bilgilendirme amacı taşıyan bir eğitim kurumu niteliğinde olmalarıydı. Özellikle Fatma Aliye Hanım'ın bir dönem başyazarlık da yaptığı Hanımlara Mahsus Gazete, kadınlarla ilgili her türlü konuyla yakından ilgilenmekte ve adeta kadınlara bir nevi yol göstericilik görevini üstlenmekteydi.
Fatma Aliye Hanım'ın bu çıkışı, ardından gelen pek çok kadına örnek teşkil etmiş ve Tanzimat dönemi her alanda olduğu gibi kadınların sosyal hayatlarında da köklü değişikliklere gebe bir süreç olmuştu. Daha geniş bir kitlenin desteğini alan kadınlar, bu dönemle birlikte basın hayatında popüler bir yer kazandılar. Bu dönemde yayınlanan kadın mecmuaları, kadın hareketinin ciddiyetini ve hassasiyetini yansıtıcı nitelikteydi.
Fatma Aliye Hanım'ın açtığı bu yolda, kendinden önce gelen kadın şairlerden fikirleri ve makaleleri ile farklılıklar gösteren ve Tanzimat döneminde kadınların yayın hayatında yer almasına örnek bir diğer şahsiyet de Nigâr Hanım'dı. Harp Okulu Müdürü Macar Osman Paşa'nın kızı olan Nigâr Hanım, kendinden önceki kadın şairlerden farklı olarak yenilikçi, kadın haklarını savunan toplumcu ve idealist bir şair kimliği ile görünürlük kazanır.
İlk eseri "Efsus" 1887'de yayımlanır. Türkçe, Arapça ve Farsça bilen Nigâr Hanım, kadının toplumsal yaşam içinde bir statü kazanmasını istediğini belirten makaleler yazarak; bu yöndeki beklentilerini ve devrin şartlarına uygun olarak yapılması gerekenleri ve yapılabilecek olanları anlatır. Nigâr Hanım'a göre eğitimli bir kadın, sadece kendi ailesinin değil aynı zamanda bütün toplumun kurtarıcısı olabilecek kadar etkili bir gücü elinde tutabilir.
Nigâr Hanım, kendinden önceki kadın şairlerden farklı olarak sadece şiirleriyle değil aynı zamanda fikirleriyle de kültür hayatına damgasını vurarak cesur bir yaklaşımla kadınlara yol göstermişti. Onun devrin süreli yayınlarında çıkan yazıları, Tanzimat dönemindeki Osmanlı Türk kadınının sosyal yaşamda var olma mücadelelerine hız kazandırdı. O, hiçbir zaman yazılarında kadınları ayaklandırmayı ve Osmanlı aile yapısını temelinden değiştirmeyi düşünmemişti. Kadınları sosyal yaşama hazırlarken onlara sadece kadınlık bilincini değil aynı zamanda "vatan sevgisi"ni de aşılamayı amaç edidi. Bu nedenle Nigâr Hanım, sadece aristokrat ailelerde yetişmiş feminist kadınların değil, bütün kadınların sesi oldu.
Devrin önemli kadın dergilerinden olan Hanımlara Mahsus Gazete'de de makaleleri yayınlanan Nigâr Hanım, bu gazetede çıkan "Nisvan-ı İslamda Terakki" adlı makalesinde13, Osmanlı kadınlarının basın hayatındaki başarılarından bahsederek bu durumu destekleyici ve övücü bir tutum sergiler. Yine bu dergide yayınlanan makalelerinde yardımlaşmanın önemini vurgulayarak yardımlaşma cemiyetlerini takdir ve teşvik edici yazılar yazar. Nigâr Hanım, Batılı tarzda eğitim almış ve kendini her alanda yetiştirmiş olması dolayısıyla yeniliğe ve değişime açık bir düşünce yapısıyla her fırsatta kızların okutulmasının toplumsal yapılanma içindeki önemine değinir.
Emine Semiye Hanım; Fatma Aliye Hanım'ın kız kardeşi ve Ahmet Cevdet Paşa'nın kızıdır. Tanzimat'tan sonra ortaya çıkan kadın hareketi içinde Fatma Aliye Hanım'dan daha uç bir tavır takınmıştı. Sadece sosyal hayata katılmakla yetinmemiş ve etkin bir biçimde siyasi oluşumların da içinde yer almıştı. Emine Semiye Hanım, Nigâr Hanım'la yakın bir dostluk kurmuş; aynı edebi ve sosyal ortamlarda bulunmuşlardı. Kadının sadece "eş ve anne" kimliği ile toplumsal yaşamda yer almasına karşı çıkan Emine Semiye Hanım, pek çok gazetede yazarlık yapmasının dışında, siyasi olayların içinde etkin bir şekilde yer alarak kadın hareketlerini edebi ve yayın boyutundan siyasal alana taşımış ve mücadelesini sadece yayın yoluyla değil aynı zamanda siyasi platformda da sürdürmüştü.
Başlangıçta, Hanımlara Mahsus Gazete'de yazılarını hayranlıkla okuduğu hanım yazarlar arasına katılma gücünü kendinde göremediği fakat diğer yandan kendini geliştirme arzusuna da engel olamadığı için, Emine Vahide müstearının ardına gizlenerek "Bir Müetehassisenin Tefekküratı"nı, ardından da "Terbiye-i Etfale Ait Üç Hikâye"yi yayımlamaya cüret gösterdi. Bu eserlerden dolayı o kadar çok tebrik ve teşvike nail olur ki bu sayede Hanımlara Mahsus Gazete'nin çocuk terbiyesi hakkında yazılar yazan "muharrire-i mahsusa"sı ünvanını kazanır. Makalelerinde halkı aydınlatmak ve yapılan işlerde faydayı esas tutmak gayesi içinde olan Emine Semiye Hanım, Hanımlara Mahsus Gazete'de yayınladığı makalelerinde kadınları eğitici ve ders anlatma tarzındaki yazıları ile adeta bir öğretmen kimliği ile okurun karşısına çıkar. Ona göre, toplumsal gelişmenin sağlanabilmesi için kadınların bütün ilim alanlarında yetişmeleri gerekir. Böyle bir uygulama sayesinde kadınların yaşam içinde daha emin adımlarla yürüyeceklerini ve mütereddit kimliklerinden kurtulabileceklerini belirtir. Ona göre Avrupalılaşmaktan maksat, eğitim ve bilim alanında onlarla aynı seviyeye gelebilmek olmalıdır.