Arama
Evliya Çelebi'nin gözünden İstanbul
17. yüzyılın önde gelen seyyahlarından Evliya Çelebi'nin 50 yıl boyunca Osmanlı topraklarını dolaşarak gördüklerini yazdığı Seyahatname adlı eseri, yalnızca Türk tarihi için değil, dünyanın kültürel mirası açısından da önemli bir metin olarak kabul ediliyor. Evliya Çelebi, on ciltlik Seyahatname'nin birinci cildinde ayrıntılı bir biçimde İstanbul'u anlatır. İstanbul'un kuruluşundan Evliya Çelebi'nin yaşadığı zamana kadar olan dönem; kimi zaman tarihi ve dini gerçekliklerle kimi zaman ise renkli hikâyelerle seyyahın kaleminde tasvir edilir. Peki, 17. yüzyılın en büyük şahitlerinden Evliya Çelebi, İstanbul'u nasıl tasvir eder?
Evliya Çelebi, 17. yüzyılda yazdığı on ciltlik gezi kitabı Seyahatnâme'de İstanbul'un birbirinden güzel yerlerini masalsı bir dille anlatır. Çelebi doğma büyüme İstanbullu veya kendi tanımlamasıyla İslambol'lu olduğu kesindir. Değişik milletlerden, sınıflardan ve farklı yaş guruplarından oluşan çok renkli bir dünyayı andıran bu şehirdeki canlı, hareketli ve maceralarla dolu bir hayata bir yandan şahitlik ederken, diğer yandan bir parçası olarak doğumundan ve çocukluğundan itibaren neredeyse aralıksız denecek 30 yılını geçirir. Otuz yaşından sonra da her ne kadar üstlendiği görevler ve gezilerden dolayı çok az fırsat bulsa da Hac yolculuğunu gerçekleştirdiği 1081/1670 yılına kadar İstanbul'u merkez alarak yaşamayı sürdürmüştür. Bu sebeple İstanbul'un sosyolojik ve kültürel yapısına oldukça hakimdir.
Çelebi, kaleme aldığı seyahatnamesinin özellikle ilk cildini oluşturan bölümde ele aldığı İstanbul'un gezilmedik, görülmedik hiçbir köşesini bırakmamıştır denilebilir. Eserinde gezip dolaştığı bu yerlerle ilgili bilinen, sıradan bilgiler vermek yerine kimi zaman değişik kaynaklardan yararlandığı şifahi kültüre dayalı bir İstanbul anlatısı tercih eder. Çelebi, ayrıca İstanbul'dan bahsederken şehri büyük ölçüde dini kaynaklara ve rivayetlere dayanan tarihi kökleriyle birlikte anlatıyor.
Çelebi, "cild-i evvel" diye başladığı Seyahatname'sinin muhtevasını gösteren fihristini verdikten sonra uzun bir dua ile başlar. Seyahatinin sebebini izah eder. Meşhur rüyasını etraflıca anlattıktan sonra ilk ciltte İstanbul'u anlatmasının sebebi olarak da Sad bin Ebi Vakkas'ın rüyasında tavsiyesine bağlar. Bu bölümden itibaren İstanbul hakkında bilinen hadisleri ve Beni İsrail peygamberlerinden Hz. Süleyman tarafından inşa edildiğini anlattıktan sonra şehrin diğer kurucularından uzun uzun bahseder. Girizgahtan sonra Evliya Çelebi'nin kaleminden 17. yüzyıl İstanbul'unun değişik manzaralarına tanık olmaya hazır mısınız?
"Tavuk pazarında kırmızı zımpara taşı parçalarından oluşmuş yüz arşın uzunluğunda iğne gibi bir sütun vardır. Bu Hazreti Muhammed'in doğumu sırasında iki gece içinde meydana gelen depremlerde hasar görmüştü; ancak ustalar sütunu hâlâ sağlam ve ayakta duracak biçimde, bir adam baldırı kalınlığındaki demir çemberlerle çevrelemişlerdi. Büyük İskender döneminden 140 yıl önce dikilmişti. Konstantin Sütunu'nun tepesine yılda bir kez kanatlarını çırparak havadaki bütün kuşları pençeleri ve gagalarında üçer zeytinle birlikte oraya toplanan sığırcık şeklinde bir tılsım yerleştirilmişti."
Evliya Çelebi, şehrin anıtsal yapılarından biri olan ve bugün hâlâ ayakta duran Çemberlitaş'ın tarihçesini böyle bir rivayete dayandırmaktadır. Seyahatname bu bakımdan da büyük bir kaynak. Nitekim mekanların tarihini anlatırken Bizans döneminden kalan rivayetleri ve efsaneleri de aktarıyor.