Osmanlı toplum hayatı şiirlere nasıl yansıdı?

Yunus Emre'nin dilini anlamayan Türk münevverlerinin kafasında hala Voltaire'nin Fransızcası saltanat sürüyor. (Peyami Safa) Namık Kemal 'Latince harfler dilimizi karşılayacak sayıda değildir' diyerek şiddetle Latin alfabesine karşı çıkanların öncüsü olur. Fakat 1924'te Hilafet ile Şer'iye ve Evkaf Vekâleti kaldırıldı, bütün okullar Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlandı, 1925'te tekke ve zaviyeler kapatıldı, kılık kıyafet değiştirildi, 1926'da Medeni Kanun kabul edildi. 1926'da eğitim işleri yeniden düzenlenip ilk ve orta öğretimin esasları saptandı, çağ dışı olarak addedilen bütün dersler kaldırıldı, çağdaş eğitim ve öğretim yapacak okullar açıp harf inkılabını gerçekleştirdiler. Yüzyıllardır sosyal hayatlarında temel unsur olarak kaim bulunan ve pozitivizmle açıklanamayan tüm unsurları hayattan söküp atma yoluna saptılar. Kazım Karabekir'e göre alfabe değişikliğinin amacı; Türkiye'nin İslâmî Doğu ile olan bağlarını koparmak ve Batı dünyasıyla olan iletişimi kolaylaştırmaktan' başka bir şey değildi. Kanunun kabulünden sonra, her yerde halk dershaneleri ve kurslar açılarak halka yeni alfabe öğretilmeye başlandı. Diğer taraftan Dil Encümeni çalışmalarına devam etti ve çeşitli okuma ve gramer kitapları yayınladı. Dil Devrimi'nin bir parçası olan Harf inkılabı yapıldıktan sonra diğer safhalara geçildi. Dilimize uymayan yabancı kelimeleri atma ve onların yerine Türkçe karşılıklarını bulma meselesi yeniden gündeme geldi. Peyami Safa bu konuda şöyle der: 'İnkılaptan sonra Türk dilinin yapısı ve tasfiyesi işiyle uğraşanların çoğu dilcilerdir. Edebiyatçılar, onların araştırmalarından çıkacak neticeleri bekliyormuş gibi sessiz bir dikkat içinde kaldılar. Kendilerine dilciler tarafından uzatılan yeni bir kelimeyi evirip çevirken yaşamaya namzet olup olmadığını anlamak için düşünceye dalıyorlar, ilk teşebbüsün bütün zahmet ve mesuliyetini onlara bırakıyordu.' Harf inkılabında amaç yeni nesillere geçmişin kapısını kapamak mıydı? Harf inkılabıyla ilgili haberimize ulaşmak için tıklayın. Atıyye 'verme, cömertçe verme, verilen şey, bağışlama, hibe, ihsan' demektir. Atâ' ile aynı kökten olan 'atıyye' hediye, ihsan, bahşiş, bir büyüğün küçüğe verdiği hediye anlamındadır. Atâ Kur'an-ı Kerîm'de, 'nimet, lutuf, ihsan ve bağış' anlamlarında beş yerde geçer (Hûd 11/108; el-İsrâ 17/ 20-iki defa-; Sâd 38/39; en-Nebe' 78/36). Hz. Ömer'in kurduğu divan teşkilatında ganimetlerden Müslümanlara yılda bir defa dağıtılan paraya, Emevi ve Abbasiler zamanında ise askerlerin maaşlarına atıyye denilirdi. Osmanlı'da padişahlar, çeşitli vesilelerle hükûmet hizmetinde bulunanlara hediye amaçlı atıyye vermişlerdi. Atiyye-i seniyye denilen bu hediyeler, para verildiği gibi, kılıç, saat, enfiye kutusu da verilirdi. Şiirlerdeki hediye anlamında kullanıldığı gibi atıyyenin hediyeden farkı, hediye herkese özellikle sevilenlere verilirken atıyye'nin muhtaçlara, düşkünlere veya bir hizmet karşılığı verilmesiydi. Büyüğün küçüğe bir nevi ihsanı olan atıyye, klasik şiirinde âşıklar sevgiliden gelen her türlü iyiliği atıyye olarak görmüşlerdi; Nev'îye geçerken güle bakdı seg-i kûyun El-minnetü li'llâh zihî lutf u 'atiyye (Nev'î) 'Semtinin köpekleri geçerken Nev'î'ye gülerek baktı. Minnet Allah'a! Bu ne güzel lütuf ve hediye!' Seg-i kûy: Semtinin köpekleri El-minnetü li'llâh: Minnet Allah'a Zihî: Ne güzel Menekşe (benefşe) duvar kenarlarında, gül ve diğer çiçeklerin dibinde, boynu eğik duruşuyla secdeye varmış bir hâlde tasvir edilirdi. Bazen de başını dizlerinin arasına almış birine benzetilirdi. Reyhan ise kokusu, rengi ve eskiden sümbül demetlerinin bağlanmasında kullanıldığı için sevgilinin saçlarıyla birlikte anılırdı. Menekşe ile reyhan arasındaki ilgi aşağıdaki beyitte bir top menekşe reyhanla bağlanırken görülür. Reyhancı aynı zamanda çiçekçi anlamına da gelir. Hüsn bâgını temâşâya varan 'uşşâka Saçı reyhâncısı bir tôp benefşe dikiler (İshak Çelebi) 'Güzellik bağını seyretmeye gelen âşıklara reyhancı saçı bir demet menekşe getirir.' Hüsn: Güzellik Temâşâ: hoşlanarak seyretme, görülmeye değer şey, seyredilecek görünüm. Uşşâk: Âşıklar Mevlevîlikte geceleri giyilen ve boyu kısa, kalıpsız olan bir sikke çeşididir. Mevlevî adap ve erkânı gereği başa giyilen sikke, uyku dışında hiçbir zaman çıkarılamazdı. Gece yatarken ise sikke özenle çıkarılır, kenarı öpülerek iskemleye konurdu. Sonra da şeb-külâh giyilirdi. Şeb-külâhlar dövme yünden tek katlı ve yekpare imal edilip daha çok bal renginde veya beyaz olurlardı. Hevâdan eyle güzer gitme hâneden ey şem' O düzd her gice haylice şeb-külâh kapar (Âsaf) 'Ey mum! Esintiden sakın/isteğinden vazgeç evden gitme; o hırsız her gece epeyce gecelik külâh kapar.' Esen rüzgârın kafalardaki gecelik külâhları savurması gibi bir manzarayla çok karşılaşıldığı bu beyitten anlaşılır. Günümüzde de kullanılan külâh kapmak deyimi de fırsattan istifade etmek, dalavere ile emeline kavuşmak, göz açıklığı yapmak anlamlarına gelir. Hevâ: esinti, hava Güzer: Hoş geçici, geçen Hâne: Ev Şem: Mum Düzd: Hırsız Arapça bir isim olan 'ankebût'un Türkçe karşılığı örümcektir.Farsça bir isim olan 'peşşe'nin Türkçe karşılığı ise sivrisinektir. Klasik şiirde örümcek ile sivrisineği bir araya getiren ise bir doğa olayıdır. Doğal hayat ve sosyal çevrede sivrisineklerin takılıp kaldığı örümcek ağlarına sıkça rastlanır. Örümcekler özellikle de sineklerin çokça uçuştuğu lamba gibi aydınlatma araçlarının bulunduğu yerlere ağlarını örer sonra da avlarını beklemek üzere saklanırlar. Sinek ve sivrisineklerin ağlara yakalanması gibi bir doğa olayı yeni imajlar için şairlere her zaman ilham kaynağı olmuştur. Gitdi görünmez oldı yine 'ankebût-ı mihr Çün zâhir oldı peşşe gibi bî-şümâr berf 'Güneş örümceği gitti, yine görünmez oldu. Çünkü sivrisinek gibi sayısız kar taneciği ortaya çıktı.' Beyitte kar yağarken güneşin kaybolması gibi bir tabiat olayı yine tabiatta karşılaşılan bir olay olan sinekleri gören örümceğin ortadan kaybolmasına benzetilir. Şair beyitte güneş örümceğinin ortadan kaybolmasının nedenini sayısız sivrisinek gibi kar tanelerinin ortaya çıkmasına bağlar. Güneş de yağan karın ardından saklandığı yerden çıkan örümcek gibi ortaya çıkacak ve hükmünü yerdeki kara gösterecektir. Zahir: Görünürde olan, görünen, belli, açık, dış görünüş. Bî-şümâr: Pek çok Berf: Kar Günümüze kadar tarih boyunca bütün canlılığıyla uygulanagelen geleneklerden birisi de saçı geleneğiydi. Bu geleneğe göre düğünlerde gelinin başına, kılıç kuşanma gibi törenlerde sultanların ayağına, sevinçli bir haber alındığında, türlü vesilelerle yapılan kutlamalarda vs. para veya değerli şeyler saçılırdı. Saçı saçma geleneği içerisinde değerlendirilebilecek uygulamalardan birisi de gelişi sevinçle karşılanan bir büyüğün, kişinin yoluna veya ayaklarına akça saçılmasıdır. Klasik Türk şairleri tabiat olaylarıyla bu köklü Türk geleneği arasında benzerlik ilgisi kurmuş, âşığın gözyaşlarını yeri geldiğinde saçıya benzetmişlerdir. Makdemünden ki gülistâna haber verdi nesîm Yâsemen ayagına akçasını etdi nisâr (İshak Çelebi) 'Meltem, gül bahçesine gelişinin haberini verdi; yasemin akçelerini yoluna saçtı.' Makdem: Gelme; dönüp gelme. Gülistân: Gül bahçesi Nisâr: Saçma Halk arasında reyhanın akrep zehrine iyi geldiği ve reyhanın olduğu yerlere akrep yaklaşmadığı şeklinde yaygın bir inanış vardır. Klasik şiirde saçla ilgili yapılan benzetmeler arasında akrep de bulunur. Kıskaçları, kuyruğu, siyah rengi, kıvrım kıvrım oluşu sebebiyle akrep saçın benzetilenleri arasındadır. Yüzün iki tarafından sarkan siyah saçlar şekil ve renk açısından akrebi andırır. Bir güzellik unsuru olan âşığı sevgiliye bağlayan saç klasik Türk şiirinde fitne, tuzak, avcı olarak görüldüğünden akrep gibi tehlikelidir, ondan korkulması gerekir. Sevgilinin saçları akrebe benzetilirken yanaktaki ayva tüyleri de renk ve görünüş itibariyle reyhana benzetilir. Reyhanla akrep bir araya gelemeyeceğinden âşık sevgilinin saçlarıyla ayva tüylerini sarmaş dolaş gördüğünde şaşkınlığını gizleyemez. Zülfi hattıyla ne yüzden oldı yâ Rab hem-nişîn Resmidür hod 'akrebün dirler ki reyhândan kaçar (Adnî) 'Ey Allah'ım! Saçları ayva tüyleriyle hangi sebepten ahbap oldu; oysa düsturdur söylenir 'akrebin kendi reyhandan kaçar'.' Topraktan ya da madenden, içine yağ konulup yan tarafındaki deliğe bir fitil takılarak yakmağa mahsus eski yağ kandillerine çerağ denilirdi. Çerağ aslında kandilin fitili olup parça bütün ilişkisinden dolayı sonraları kandil yerine kullanılır. Çerağ, Farsça bir kelime olup Türkçesi ise çırağ şeklindedir. Çerağ; tarikat erkân ve ayinlerinde özel bir öneme sahiptir. Her türlü ışıklandırma aracı tarikatlarda çerağ olarak adlandırılmıştır. Çerağ olarak adlandırılan ocak, mum, kandil, lamba vs. gibi aydınlatma araçlarının yakılması veya söndürülmesi icap ettiği zaman çırağı yak, çırağı söndür denilmez çırağı uyandır, çırağı dinlendir denilirdi. Çerağ nefesle söndürülmez, elin hareketiyle dinlendirilirdi. Özellikle mutfakta yakılan mum ve lambaları uyandırmak için kullanılan kandillere de çerağ denilmiştir. Çerağın kudreti temsil ettiği kanaati de vardır. Osmanlı şairleri çerağı benzetme unsuru olarak çokça kullanmış, çerağ redifli şiirler yazmış, çerağla ilgili birçok tabir üretmiş, imgeler yakalamışlardı. Güzeli uykusundan uyandırmak çerağ yakmaya benzetilir. Çerâg uyarmadur gün gibi Nazmî Bir ay yüzliyi uyhudan uyarmak (Edirneli Nazmî) 'Nazmî! Bir ay yüzlüyü uykusundan uyandırmak; güneş gibi çırağı yakmaktır.' Dua edilirken yapılan bedensel hareketler duanın bir parçası sayılır. Ayakta durma, diz çökme, eğilme, secde etme, başını eğme, elleri gökyüzüne doğru kaldırma, iki yana açma, kavuşturma, kenetleme, gözleri yukarıya dikme, elleri birbirine vurma, göğse veya alna vurma, ayakların çıplak veya giyinik, başın açık veya örtülü olması, vücudun bir yere yönelmesi gibi hâller çeşitli dinî çevrelerde dua esnasında görülen farklı davranışlardır. Elleri başa koymak, elleri göğe doğru kaldırmak birçok dinde karşılaşılan dua etme şekilleridir. İslâm'da yaygın ve tabii dua vaziyeti diz çökerek elleri yukarı kaldırmak ve Allah'a övgü ve dualar etmek şeklindedir. Elleri göğe kaldırarak dua etmek aynı zamanda büyük bir şaşkınlığın, hayranlığın da ifadesidir. Klasik Türk edebiyatı şairleri bu dua şeklini yeri geldiğinde memduhunu övmek, sevgiliye olan bağlılıklarını ifade etmek için şiirlerinde bir mecaz olarak kullanırlar. Sensin ol mahzen-i devlet ki varup hıdmetüne Ellerin başa koyup etdi du'alar hatem (İshak Çelebi) 'Devletin mahzeni sensin; mühür senin hizmetine gelip ellerini başına koyup dualar etti.' Beyitte mühür memduhun övgüsünü yapmak için ellerini başına koyup memduhuna dualar eden birine benzetilir. Osmanlı'da mühürler büyük öneme sahip olup değişik şekillerde özenle süslenerek yapılmaktaydı. Mühürlerin rahatça kağıtlara basılabilmesi için üst kısımlarına elle tutulabilecek bölümler yapılırdı. İşte mührün üzerindeki bu bölüm beyitte duaya kaldırılan ellere benzetilir. Ellerin başa kaldırılması dua esnasında ellerin omuz hizasından daha yükseğe kaldırılmasıdır. İçten ve heyecanla yapılan dualar esnasında kişi ellerini yükseklere kaldırır. Eskiden elma, ayva, armut, üzüm, mısır gibi bazı sebze ve meyveler çürümelerini önlemek, soğuktan korumak için asılarak, serilerek, saman içine konularak veya pamuğa sarılarak saklanırdı. Kışın bu sebze ve meyveler taze taze yemek ya da hamilelere istediklerinde vermek üzere saklandıkları yerlerden çıkarılırdı. Bu uygulamalar yerini soğuk hava depolarına, derin donduruculara bırakmış olsa da günümüzde de sürdürülür. Aşağıdaki beyitte de bulutu pamuğa benzeten şair bu adetle ilgili benzetmeler yapmıştı Mihr ayvasını kat kat penbeye sardı sehâb Postın urındı eginine bulutdan çarh-ı pîr (Mesîhî) 'Bulut, güneş ayvasını kat kat pamuğa sardı; yaşlı gökyüzü buluttan postunu sırtına sardı' Çarh: Dört Rişte bağlatmak, sıtma hastalığının tedavisi için geçmişte kullanılan bir yöntemiydi. İnanışa göre ergenlik çağına gelmemiş bir kızın eğirdiği ipliğe efsun okunup birkaç düğüm atılır ve sıtma hastalığına yakalanmış kimsenin boynuna rişte-i teb denilen bu iplik bağlanırsa hasta şifa bulurdu. Birtakım kocakarı ilaçlarıyla tedavisi mümkün olmayan sıtma hastalığı için halk bunlara 'papaz hummâsı, gâvur hummâsı' adlarını da vermişti. Sıtma ipliği yalnız boyna değil bileklere ve topuklara da bağlanırdı. Lerzende görse havfun ile teb tutar sanur Baglar şihâb gerden-i gerdûna rîsmân (Bâkî) 'Kayan yıldız korkundan titrediğini görse, sıtmaya yakalandığını sanarak dünyanın boynuna sıtma ipliği bağlar.' Havf: Korku Rîsmân: İp; halat Şihâb: Parlak yıldız. Eskiden kullanılan temel aydınlatma aracı mumdu. Sahip olduğu öneme ve yaygınlığa binaen mumun kullanımıyla ilgili çeşitli yardımcı aletler ortaya çıkmıştı. Bunların başlıcaları şamdan, mum külahı, şamdan hokkası, şamdan pulu, mum damlalığı ve mıkrazdır. Eskiden kullanılan yağ mumlarının fitilleri uzadıkça ziyaları, ışıkları azalırdı. Hem uzayan fitilleri keserek mumun ziyasını artırmak ve düzeltmek hem de mumu söndürmek için mıkraz denilen mum makasları kullanılırdı. Mıkrazın makastan farkı üst tarafında bir haznesinin bulunmasıydı; kesilen fitil uçları yere düşmeyerek bu haznede kalırdı. Mıkrazın diğer bir türü olan iki kanadı hazneli mıkrazlarla mum söndürüleceği zaman fitil hazneler arasında sıkıştırılır, bu suretle alevin havayla teması kesilirdi. Zebânum şem'-veş kat' eyledüm mikrâz-ı samtıyla Safâ ehline bir rûşen delîl ü reh-nümâ oldum (Rahîmî) 'Suskunluk makasıyla dilimi mum gibi kestim; gönül ehline ışık ve kılavuz oldum.' Eski dönemlerde günlük hayatın vazgeçilmez bir parçası olan mıkrazlar daima şamdanların yanında ve bir tepsi içinde bulundurulurdu. Muma yardımcı bir araç olan mıkraz, Osmanlı şairleri için de yeni hayal ve imgelere kapı aralayan bir araç olarak görülmüş, mum ile olan münasebeti dolayısıyla beyitlerde bir benzetme unsuru olarak yer almıştı.

Osmanlı toplum hayatı şiirlere nasıl yansıdı?

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Nuri Pakdil'in unutulmaz sözleri

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Nuh Tufanı kopuyor I İnsanlığın hayata yeniden başlaması

Nuri Pakdil'in unutulmaz sözleri

İspanya’da ev sahiplerinin korkulu rüyası: Okupa

Kişiler arası ilişkilerde kullanılan bir silah: Manipülasyon

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Arama

Osmanlı toplum hayatı şiirlere nasıl yansıdı?