Arama
Türk kültüründe menakıbnameler
Fetihlerle beraber İslamiyet, bilinen tüm kıtalara yayılarak büyük bir coğrafyada egemen olmuştur. Bu egemenlik ile beraber kitleler İslam dinini benimsemişler. Bu etkileşim neticesinde milletlerin kültürü İslam ile harmanlanmıştır. Bu harmanlanma sonucu ortaya çıkan edebi türlerden biri de menakıbnamelerdir. Menakıbnameler dinin kendisine değil ahlaka yönlendiren metinlerdir. Bu husustan dolayı tarihin her döneminde menakıbnameler eleştiriye uğramıştır. Meselenin hikâyeleştirilmesi normal olarak görülmekle beraber içerisine eklenen bazı uç görüşler hakikat ile uyuşmamaktadır.
📌Türk edebiyatı sözlü kültüre dayanmaktadır. Zamanla Müslüman olan Türkler de sözlü kültür geleneklerinden hemen vazgeçememişlerdir. İlmin yayılması ve halkın İslam ile alakalı bilgiler öğrenmek istemesi gibi sebeplerle birçok yeni edebi tür ortaya çıkmıştır. Menakıbnameler de bu türlerden biridir ve halkta karşılık bulmuşlardır.
📌 Menakıbnameler, zamanla unutulan güzel hasletleri hatırlamak vaaz ders alma, nasihat, davet maksadıyla okutulur. İnsanları anlatılan hikâyedeki insanlar gibi olmaya çağırır.
📌 Eserler aynı zamanda metinlerden herkes kendi payına düşeni alsın, hayatlarına uyarlasın diye ibret sebebiyle de okutulmuştur.
(X) Bilgi Notu:
Eskiden insanlar bulundukları şehre yeni gelen yahut bir yere çıkarak elindekileri okuyan insanlardan muhtelif konularda bilgi edinirlerdi.
📌 Bir dönem Müslümanlığı araştırıp öğrenmek isteyenlerin kaynaklarından biri de menkıbelerdi. Çünkü Efendimiz (sav)'in de belirttiği gibi "din nasihattir". (Müslim, İman,95)
📌 Âlimler, abidler ve zahidler asırlar boyunca nasihat, vaaz üzerinden insanları irşad etmişlerdir. Menakıbnameler de bir irşad biçimi olarak edebiyatımızda yerini almıştır.
(x) Zahid:
Hak dışında her şeyi terk etme yolunda olan derviş.
📌 Menakıbnameler dinin kendisine değil ahlaka yönlendiren metinlerdir. Bu husustan dolayı tarihin her döneminde menakıbnameler eleştiriye uğramıştır.
📌 Meselenin hikâyeleştirilmesi normal olarak görülmekle beraber içerisine eklenen bazı uç görüşler hakikat ile uyuşmamaktadır.
📌 Hemen her İslami eserde olduğu gibi menakıbnameler de evvela besmele, hamdele ve salvele ile başlar. Sonra müellif menakıbı kimin adına yazıyorsa o kişiden bahseder ve kendisini o zata nispet eder.
📌 Bu menakıbnameler için kadim bir usuldür. Müeelif eserin devamında ise zatın seyahatlerinden bahsederek olayları örnekler üzerinden açıklama yoluna gider. Menakıbnameler yazarın eseri atfettiği kişiye dua etmesi ile hitama erer.
(X) Bilgi Notu:
Menakıbnamelerde adı geçen Otman, Geyikli Baba gibi isimler halk tarafından bu zatlara verilen sıfatlardır.
📌 Menakıbnameler aynı zamanda yazıldıkları devre ışık tutmaktadır. Eserlerden kaynaklarda bulunmayan devrin ekonomik, sosyal, kültürel durumu hakkında da bilgi ediniyoruz.
📌 Sosyal tarih anlamında bu muhteva çok kıymetlidir. Çünkü tarih yazıcılığı olay ve zaman odaklıdır. Lakin sosyal tarih insanı ve etkilerini merkeze alarak bize bir dönemin tüm özelliklerini verebilir.
📌Eğer "Menakibu'l Arifin" olmasaydı bizler Mevlana'nın Selçuklu ve Moğollarla olan münasebetlerini bilemeyecek o zorlu dönemde dervişlerin nasıl yaşadıkları, Konya'nın uğradığı maddi ve manevi tahribatın boyutlarını bu kadar net bilemeyecektik. Edebi olarak ise dönemdeki hâkim dili, lehçeyi ve edebi anlayışı rahatça metinlerden anlayabilmekteyiz.
(X) Bilgi Notu:
Birçok araştırmacı ulaşamadıkları dönemsel bilgilere menakıbname gibi türler üzerinden ulaşmıştır.
📌 Zaman içerisinde Anadolu'da ve İslam coğrafyasında birçok menakıbname yazılmış, sözlü olanlar kâğıda aktarılmıştır. Bunlardan önde gelenleri;
↪ Menakıbü'l-ʿarifin:
Ahmed Eflaki, tarafından kaleme alınmıştır. Eserin teması Mevlana ve Mevlevilik üzerinedir. Dili farsça olan eser bilhassa Mevlevilik hakkında derviş hayatı, tarikat edep-adapları, işleyiş biçimi gibi hususlarda epeyce detaylı bilgi ihtiva ettiği gibi Anadolu'nun o dönemki genel toplumsal durumu hakkında da bilgi ihtiva etmektedir.
"Nakledilmiştir ki: Malatya şehrinden çıkıp Erzincan yöresinden geçtiklerinde meşhur müritlerden ilâhî şeyh Kâhvâreger ve Hâcegi, ve Şeyh Haccâc ve daha başkaları gibi has müritleri "Erzincan şehrine de girelim" diye Bahâ Veled'e ricada bulundular. Bahâ Veled: "toplulukla o şehire girmeğe müsaade yoktur. Çünkü orada fena adamlar çoktur" buyurdu."
📌 Eser Mevlana ve oğullarına bilhassa değinmiştir. Yukarıda tercümesi verilen metinde de Mevlana'nın oğlu Bahaeddin Veled'in bir tavsiyesi zikredilir.
(x) Ahmed Eflaki kimdir?
13 ve 14. Yüzyıllarda Anadolu'da yaşamış bir mevlevidir. Astronomi ile uğraştığı için kendisine "Eflaki" denmiştir. Mevlana'nın oğlu Ulu Arif Çelebi'ye intisap ederek onun isteği üzerine Menakıbu'l Arifin'i kaleme almıştır.
↪ Hacım Sultan Menâkıbnâmesi:
Vilayetname türünde yazılan ilk eserdir. Hacı Bektaş-ı Veli'nin önde gelen halifesi Hacım Sultan'ın faziletleri ve kerametleri anlatılmaktadır. Hacım Sultan Hacı Bektaş'tan sonra Anadolu'da birçok bektaşiyi etkileyen, efsaneleşmiş bir karakterdir.
"Zira kim cemî'-i meşayihler idi. Ayıtdılar: "Ne kişigerlersiniz kimin neslisiniz irşadınız kimdendir?". Ayıtdılar: " Aslımız Horasan ve mürşidimiz Hüda'dır. Ayıtdılar: " Bu söze delil gerek." didiler. Pes Hacı Bektaş-ı Velî ve Sultan Hacım dua itdiler. Hazret-i Hakk'a münacat idüb el yüze sürdiler. Derhal havadan bir yeşil ferman indi."
📌 Yukarıdaki metinden de anlaşılacağı üzere eser daha çok soru cevap şeklinde ilerlemektedir. Eserde Hacım Sultan'ın ejderha ile savaşmasından tutun, susuz adlı çorak bir araziden su çıkarmasına kadar efsanevi olaylar zinciri detaylıca anlatılır.
(x)Hacı Bektaş-ı Veli kimdir?
Fikirleri "Bektaşilik" olarak kabul edilen şeyh. Anadolu'daki halk kendisini çok sevmiş ve fikirleri etrafında vefatından sonra Bektaşilik bir tarikat olarak teşekkül etmiştir.
↪ Vilayetname-i Abdal Mûsâ:
Yazarı maalesef tespit edilememiştir. Abdal Musa, Anadolu abdallarının önde gelenlerinden ve Bektaşi geleneğinde öne çıkan, çok tanınan isimlerdendir. Menakıbname ise Abdal Musa'nın gezilerinden, ahlakından, kerametlerinden ve irşadından bahsetmektedir. Çokça seyahat ettiği için tüm Anadolu'da tanınmıştır.
*"Abdal Musa'ya her gün süt veren bir kadının evi onun yüzü suyu hürmetine felaketten kurtulur."
*"Dağlar ve taşlar Abdal Musa'nın yürümesiyle hareketlendikleri gibi dur demesiyle, çomağını yere vurmasıyla hareketsiz kalırlar."
📌Bu metinler Abdal Musa'ya velayetnamede addedilen kutsaliyeti göstermesi açısından önemlidir.
(x)Abdal ne demek?
Sözlük anlamı olarak bedelin çoğuludur. Genel itibariyle gezgin dervişlere abdal denmektedir. Abdallık bir velilik mertebesidir.
(X) Bilgi Notu:
Abdal Musa, Kaygusuz Abdal'ın hocasıdır.