Arama
Dünya'nın Tektonik Oluşumu
Başlarda Dünya yaşamı destekleyecek bir yer değildir. Ancak genç ve hırçın bir gezegen olan Dünya, olgunlaşarak misafirleri için hazır bir "mavi" gezegen olmaya başlar. Bu oluşum sırasında türlü hadiselere maruz kalan dünya yer kabuğu (litosfer), tektonik olayların kaynağı olan mantodan ve iç ve dış olarak ayrılan çekirdek olarak 3 katmandan oluşur. Alfred Wegener tarafından Kıtaların kayması kuramı ortaya atılmıştır. Bu kurama göre konveksiyonel hareketler sonucu levha tektoniği oluşur. Levhalar yaklaşma, uzaklaşma ve yanal yer değiştirme hareketi yaparlar ve yer şekillerinin oluşmasına neden olurlar.
YER KABUĞU
🔸 Farklı özellikleri bulunan kayaçlardan oluşan yer kabuğuna litosfer ya da diğer ismiyle taş küre ismi verilir. Bu katmanın yoğunluk, sıcaklık ve kalınlığı diğer katmanlardan daha azdır. Katmanın ortalama kalınlığı 35 km olup okyanusların altında kalınlığı azalır (yaklaşık 8-10 km), kıtaların altında ise fazladır (bazı yerlerde 70 km'ye kadar).
🔸 Sial (granitik kabuk) ve sima (bazaltik kabuk) olmak üzere iki farklı katmandan oluşur. Yer kabuğunun üst kısmında bulunan sial katmanına kıtasal kabuk da denir. Kabuğunun bileşiminde silisyum ve alüminyum elementleri çok fazla olduğu için katman sial ismini almıştır. Sial katmanının altında bulunan sima katmanına okyanusal kabuk da denir. Bileşiminde silisyum ve magnezyum elementleri çoğunlukta olduğu için bu katmana sima adı verilmiştir.
MANTO
🔸 Yer kabuğunun altından başlayıp yaklaşık 2900 km derinliğe kadar uzanan manto, Dünya'nın toplam hacminin yaklaşık %84'lük kısmını oluşturur. Mantonun bileşiminde magnezyum ve demir elementleri diğer elementlerden fazla olmasıyla öne çıkar. Birkaç özelliği farklı olan iki katman üst ve alt manto şeklinde birbirinden ayrılır.
🔸 Manto yer kabuğunda meydana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır. Sıcaklığı, 2000-5000 °C arasında değişmektedir. Yer kabuğuna yakın olan üst kısmına astenosfer adı verilir.
ÇEKİRDEK
🔸 Mantodan sonra ortalama 2900-6370 km arasında yer alan ve Dünya'nın merkezinde bulunan katmandır. Çekirdek yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en fazla olan katmandır. Yüksek oranda demir ve nikelden oluşur. Yapısında daha çok nikel ve demir bulunduğu için bu katmana nife ya da ağır küre de denir.
🔸 İki katmandan oluşan çekirdek iç çekirdek ve dış çekirdek olarak ayrılır. Üzerindeki katmanların basıncı nedeniyle iç çekirdeğin katılaştığı düşünülmektedir. İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C civarındadır. İç çekirdekteki yüksek sıcaklığın nedeniyle de dış çekirdeğin eriyik hâlde olduğu tahmin edilmektedir. Yer 6371 km derinliğe sahiptir. İnsanlar yerin merkezine inemese de yerin yapısıyla ilgili bilgilere bazı verilerin yardımıyla ulaşırlar;
➡ Deprem dalgalarının izlediği yollar ve hızlarıyla
➡ Volkan patlamaları esnasında yüzeye püskürerek çıkan maddeler yoluyla
➡ Taşların yapısı (strüktür, tekstür)
➡ Maden aramaları sırasında yapılan kazılar
🔸 Üzerinde hayatımızı sürdürdüğümüz yer kabuğu, uzaydan bakıldığında tek bir parçadan ortaya çıkmış gibi görünür. Fakat son yüzyılda yapılan araştırma sonuçlarına göre yer kabuğu yapboz gibi parçaların bir araya gelmesiyle oluşmuş olduğu ortaya çıkmıştır.
🔸 Yer kabuğunu oluşturan bu yapboz misali parçalara levha adı verilir. Okyanusal, kıtasal ve okyanusal-kıtasal nitelik taşıyan levhalar, on iki adet büyük ve çok sayıda da küçük parçadan oluşmaktadır. Levhalar, tıpkı suyun üzerinde yüzen bir sal gibi manto üzerinde hareket hâlindedir.
🔸 Levhaların hareketi noktasında birçok kuram ileri sürülmüştür. Bu kuramların en bilineni, 1915 yılında Alfred Wegener (Alfiret Vegener) tarafından ortaya atılan Kıtaların Kayması Kuramı'dır. Bu kurama göre kıtalar, başlangıçta Pangea adı verilen tek kara parçasından oluşur. Pangea'yı çevreleyen okyanus vardır. Bu okyanusa da Panthalassa (Pıntalasa) denilir.
🔸 Zaman içerisinde yer kabuğunun hareket etmesiyle Pangea ikiye ayrıldı ve kuzeyde Laurasia (Lavrasya), güneyde ise Gondwana (Gondvana) adı verilen kıtalar oluşmuştur. Bu kıtalar arasına suların dolmasıyla da Tethys (Tetis) Denizi meydana gelmiştir. Levhaların hareketi ile yer kabuğu parçalanarak yeryüzü bugünkü görünümünü almıştır.