Arama
Uygurların dünyaya armağan ettiği 12 makam
Türk coğrafyası başta olmak üzere, Uygurların tüm dünyaya armağan ettiği 12 makam, hüzün, sevinç, heyecan gibi duyguları ifade etmek için kullanılırken aynı zamanda ilahi aşkın anlatıldığı manevi bir miras olarak da karşımıza çıkar. Müslüman dünyasında severek dinlenen bu besteler günümüze kadar ulaşmışır.
"Doğu müzik uygarlığındaki mucize" olarak nitelendirilen 12 Uygur makam, "UNESCO'NUN Maddi Olmayan Kültürel Miraslar" listesi arasındadır.
◾ Bu makamları ilk tanıtan, MS. 16. yüzyılda yaşamış musikişinası ve yetenekli kadın şairi olan Amannisa Han'dır.
AMANNİSA HAN KİMDİR?
◾ 16. yüzyılda yaşayan musikişinas ve yetenekli kadın şairi Amannisa Han, Seyid Han'ın tahta çıkışından 12 yıl sonra dünyaya gelir.
◾ Elverişli koşullar altında büyüyen Amannisa Han, iyi bir eğitim görme imkanı bulur. O dönem bir kızın şiir, müzik ve hattatlıkta Yarkent şehrinden oldukça uzakta Taklamakan Çölü'nde yetişmesi imkânsız bir durumdur.
Yarkent nerededir?
Sincan Uygur Özerk Cumhuriyeti'nin yer alan bu şehir, Uygur Türkleri için büyük önemi vardır.
Taklamakan Çölü:
Sincan Uygur Özerk Cumhuriyeti'de yer alan bu yer, Asya kıtasının ikinci büyük çölüdür.
◾ Amannisa Han'ın, Abdürreşit Han tahta çıktıktan sonra bazı sebeplerden dolayı ailesiyle birlikte, şehirden uzakta ve Taklamakan Çölü'ne yakın eski "Karasu" ilçesinin "Şah Tata" köyünde yaşadığı bilinir.
◾ O dönemde az bulunan kâğıt, mürekkep ve kalem gibi medeniyet aletleri ve tambur gibi çalgı aletleri, ancak kimi bilim adamları ve ekonomik durumları iyi olan kişiler tarafından kullanılır.
◾ Amannisa Han, sarayda 20 yıl kalmış, bu süre içinde Abdürreşit Han'ın desteğiyle Uygur makamlarının güftelerini de düzenleyerek kendi imkanlarıyla "12 makamı" duyurmuştur.
◾ Uygur Türklerinin manevi mirası olan makamları şu şekilde; rak, çebbayat, müşavirek, çarıgah, pencigah, özhal, acem, uşşak, bayat, neva, segah, ırak olarak sıralamak mümkündür.
Divan şiirinin edasını dönüştüren Fuzuli'nin beyitleri ve anlamları
1- Rak makamı:
◾️ Şafak söktükten ve güneş doğuncaya kadar geçen zamanda icra edildiği bilinen bu makam, 23 nağmeden oluşur. "Rahavi" asıl adıdır ve "kurtulma" anlamına gelir. Rak kelimesi belli değişimlere uğrayarak bu hale gelir.
2- Çebbayat (Çebbiyat) makamı:
◾️ Anadolu sahasında yaygın olan "Hüseyni" terimi, Farsça kökenli olan çebbiyat kelimesinden önce kullanılan bu makamın adıdır. Şafak sökerken icra edilir. 23 nameli ve 251 güfteli bir bestedir.
3- Müşavirek makamı
◾️ "Müşavirek" Arapça kökenli bir kelimedir. Tam öğle vaktinde icra edilen bu bestenin asıl adı "Rast"tır. Anadolu sahasında aynı isimle varlığını sürdürür.
◾️ Müşavirek makamının toplam 31 nağmesi ve 363 mısrası vardır. Çoñ Neğme kısmında 17 ezgi ve 216 mısralı güfte; 4 destandan oluşan kısmında 8 ezgi ve 84 mısralı güfte; 6 meşrepten oluşan kısmında 6 ezgi ve 63 mısralı güfte bulunur.
Çoñ ne demek?
Eski Türkçe olan bu kelime "büyük" anlamına gelir.
4- Çehargah (Çarıgah) makamı:
◾️ "Çarıgah", "çargah", olarak da telaffuz edilen makamın asıl ismi "hicaz"dır. Bu güzide makam gece yarısında icra edilir. Çehargah, 18 nağmeden oluşur.
5- Pencigah makamı:
◾️ Eski adı "büzürg" olan bu makamın anlamı "büyük, ulu" anlamına gelir. Farsça kökenli "Pencigah" sözcüğü "beş" anlamındaki "penc" ile "vakit" anlamındaki "gah"tan meydana gelir. Pencigah öğle yemeğinden sonra icra edilir.
◾️ Pencigah makamında toplam 25 nağme ve 240 mısralı güfte yer alır. Çoñ Neğme kısmında 174 mısralı güfte; 3 destandan oluşan kısmında 6 ezgi ve 24 mısralı güfte; 5 meşrepten oluşan kısmında 5 ezgi ve 42 mısralı güfte bulunur.
6- Özhal (Uzhal) makamı:
◾️ "Uzhal", "Öz hal" şeklinde de söylenen makamın eski ismi "Köcek" olduğu ifade edilse de kaynaklarda "köcek" sözcüğünün kökeniyle ilgili bir açıklama bulunmaz.
◾️ "Köcek" sözcüğünün "mütevazı, alçak gönüllü" anlamına geldiğini söyleyenler de vardır. Bu makamın muştuluk vaktinde okunan bu makam, 29 nağmeden oluşur.