Arama
Cemil Meriç'e göre İslam düşüncesinin gelişimi
1983 yılında yayım hayatına giren kültür ve düşünce dergisi Hamle'de, dokuzuncu sayıdan on dokuzuncu sayıya kadar dönemin tanınmış entelektüellerine "İnanmış Aydının Problemleri" konusu bağlamında birtakım sorular sorulmuştur. "İslam Düşüncesi Neden Geriledi?" ve "İslam Düşüncesi Nasıl Gelişebilir?" başlığı altında oluşturulan dört farklı soru dönemdeki bazı aydınlara yöneltilmiştir. İlk olarak Cemil Meriç ile birlikte başlayan mülakat zincirinde, ünlü mütefekkir Cemil Meriç'in İslam düşüncesinin gelişimine dair görüşleri neler olmuştur?
Hamle dergisinin 7 Mart 1983 tarihli 9. sayısında Cemil Meriç bu soruyu şu şekilde cevaplamıştır:
"Cevabı ciltler isteyen çok çetin bir soru. Bizce Gazali, dış kaynaklarla münasebetini kesin ve kendi içine kapanan bir düşüncenin son büyük hamlesidir, İhvan-üs Safa risalelerinin açtığı çığır kapanmamış, İslâm düşüncesi İnsan düşüncesinin bütünüyle olan münasebetlerini kesmemiş bulunsaydı, çok daha cihan-şümul bir inkişafa mazhar olabilirdi. Bununla beraber Gazali'yi bu düşüncenin son ve biricik hatimesi sanmak da yanlış. Gazali bütün azametine rağmen "rasyonel"den "irrasyonel"e sığınmıştır. Başka bir deyişle, çok zengin ve tefekkürün bütün cephelerini kucaklayan vahyin belli bir istikamette geliştirilmesidir. İbn Rüşd, İbn Sina, İbn Haldun, el-Biruni, Safa Risalelerinin açmış olduğu çığırı genişleten büyük düşünce fatihleridir. Bir kelimeyle, Gazali, İslâm düşüncesinin son sözü değildir.
Durgunluk ve içe kapanmanın sebepleri İslâm'ın ruhuna tamamen yabancı olan taassup, yani insan zekâsını belli hudutlar içerisine hapsetmek gayretkeşliğidir.Her çağın kendi çapına göre mütefekkirleri vardır. Elbette ki zamanımızın düşünce adamlarından bir Gazali olmaları istenemez ama, bu İslâmi düşüncenin durduğu manasına gelmez. Mazinin ihtişamı gözlerimizi kamaştırmamak, bizi daha büyük bir cehde, daha hür bir tecessüse ve insan düşüncesini bütünüyle
fethe yöneltmelidir, Akif güzel söylemiş; Asrın idrâkine söyletmeliyiz Kur'an'ı." diyerek cevap vermiştir. (Hamle Dergisi, 1983: S. 9, 18).
2) O zamandan günümüze kadar ilim, felsefe ve düşünce sahasında önemli gelişme ve değişmeler kaydedilmiş, meselâ ilim zihniyeti bile değiştiği gibi, kelâm/felsefe ile bugünkü felsefenin konuları bile değişmiştir. İslâm düşüncesi kendini inkâr etmeden bu mesafeyi nasıl kapatabilir?
Cemil Meriç ikinci soruyu "Tohumları İslâm dünyasında atılmış olan ilmi düşünce, en muhteşem meyvelerini Batı'da vermiş, bu itibarla, "hikmet müminin kaybettiği bir hazinedir; bu hazineyi nerede bulursak istirdat etmek, hem dini, hem dünyevi bir vazifedir." Batının düşünce alanındaki bütün baş anları temessül edecek, insanlığın ortak mirasını kendi irfan hazinemize katacağız. Bir el-Biruni, bir İbn Haldun, bir İbn Sina ve bir İbn Rüşd, dikkatle izlememiz gereken büyük kılavuzlardır.
Hatamız şu: Mazi erişilmez bir ihtişam arz ediyor. Biz bu ihtişam karşısında gözleri kamaşmış, çağımızdaki düşünce adamlarını da yok farz ediyoruz.
Hiçbirimiz Gazali'yi okuyacak ve anlayacak seviyede değiliz. Ama yolumuzu aydınlatmak için bir ömür boyu çalışan muasır kıymetlerden de haberimiz yok. Bir Said-i Nursi'yi, Şehbenderzade'yi, Kenan Rufai'yi, hatta bir Erol Güngör'ü kaçta kaçımız tanıyoruz? Hayranlık, mazinin fetihleri karşısında, halin mütevazı de olsa, arayış ve buluşlarını küçümsemek hakkını vermez kimseye. İlk vazifemiz, çağımızı ve çağımızın inanmış mücahidlerini tanımak ve değerlendirmektir. İslâm düşüncesi durmamıştır; yaşayan temsilcilerini lüzumu kadar okumalı. Geçmişteki büyükler, yaşayanlardan habersiz olmamızı gerektirmez." şeklinde yanıtlamıştır. (Hamle Dergisi, 1983: S. 9, 18).
Görüldüğü gibi Cemil Meriç İslami düşüncenin kesinlikle durmadığını ve her daim ilerleme kaydettiğini savunmuştur. Mazi ihtişamlı bir şekilde karşımızda durmaktadır ve Meriç'e göre yapılması gereken maziyi taçlandıran isimleri iyi tanımak ve anlamaktır. Fakat bunu yaparken yalnızca maziye odaklanmak da doğru değildir. Yalnızca İbn Haldun, İbni Sina gibi eski zaman İslam alimlerinin çalışmaları karşısında büyülenmek Meriç'in dediği gibi günümüzde yapılan faaliyetlerin gözardı edilmesine sebep olabiliyor.
3) Bugünkü bazı Müslüman düşünürler İslâm'ın özünü ve bunun çağımıza yönelen mesajını tam kavrayabilmek için "tarihi" olanla "dini" olanın tefrik edilmesini, zira birçok "tarihi" şekil veya normun "dini" zannedilmesinin zihni ve sosyal gelişmeyi önlediğini iddia ediyorlar. Siz ne dersiniz?
Cemil Meriç bu soruya "Bu hükme bütün gönlümle katılıyorum." cevabını vermiştir.
4) Bugün İslâm toplumları ve İslâm kültürü sosyalist ve kapitalist dünyaların baskılarından şikâyetçidirler. Genellikle az gelişmiş ülke durumunda bulunan İslâm toplumlarının zihni olduğu kadar iktisadi ve sosyal gelişmesini sağlamak için İslâm düşüncesinin fonksiyonları ne olabilir veya olmalıdır?
Cemil Meriç bu soruya çok kapsamlı bir şekilde eğilmiştir. Türk- İslam düşüncesindeki düğümlenmeyi Tanzimat'tan itibaren alan Cemil Meriç, bu soruya şu şekilde bir cevapla giriş yapmıştır:
"(...)
Denilebilir ki, Tanzimat'tan bugüne kadar Türk-İslâm düşünce tarihi, bu meseleler etrafında düğümleniyor. Bence yapılması gereken, bizden önce verilen cevaplara eğilmek ve lüzumsuz tekrarlarla konuyu büsbütün içinden çıkılmaz hale getirmemektir. "