Dursun Çiçek: "Ölüm hayata dair ve dâhildir"

🔹 Bekir Salih Yaman: Dağın Ötesi, Türkünün Ötesi, Fotoğrafın Ötesi şimdi de Mekânın Ötesi... Okurken bizi içimizden başlayan bir yolculuğa çıkaran Dursun Çiçek metinleri bunlar. Kitaplarınızı bir seri olarak mı ele almak lazım yoksa birbiriyle bağlantılı bir hafıza metinleri olarak mı düşünelim? 🔺 Dursun Çiçek: Evet, doğrusu ikinci cümle. Öte tabiri de şöyle; biz hemen hemen 100 yıldır 200 yıldır hep berisini yaşıyoruz. Yani geçenlerde sağ olsun İhsan Fazlıoğlu güzel bir espri yaptı. Şimdi, dedi, sıra 'Dağın Berisi', 'Fotoğrafın Berisi', 'Türkünün Berisi' ve 'Mekânın Berisi'ni yazmana geldi. Aslında espri olarak söyledi ama bunu da yazmamız gerekiyor. Şundan dolayı; Aydınlanma düşüncesiyle, Kant'la birlikte başlayan bir 'numen-fenomen' ayrımının mutlaklaştırılması var. Yani bizim daha Türkçe tabirle 'aşkın' olanla 'gerçeklik' dediğimiz fenomenel olanın, birbirinden koparılması hadisesi var. Daha açıkçası, bizde bir 'öte' fikrinin yok edilmesi hadisesi var. Biz, bir anlamda Aydınlanma sürecinde ne yaşadık; bir 'öte' fikrini yok etme üzerine yaşadık. Bir öte fikrinin olmadığı bir sanatı, edebiyatı, mimariyi yaşadık. Resim yapılırken bir öte fikri yoktu veya şiir yazılırken bir öte yoktu ve bu Aydınlanma düşüncesinin tezahürü olarak bize de yansıdı. Biz de tabii büyük şairlerimizle büyük edebiyatçılarımızla aslında o hafızaya tutunduk. O şairler ki bugün kıymeti bilinmeyen, birilerinin kendince bir şey yaptığını zannederek küçümsediği, ergen çocuklar gibi veya ergen sosyolog gibi ergen psikolog gibi baktığı Necip Fazıl'lar Sezai Karakoç'lar... Hatta bir ara Yunus Emre'nin şair olup olmadığını tartışıyordu genç romantikler. Oysa bu şairlerin hafızamıza tutunmaları o ayrımın 'öte' ve 'beri' ayrımının mutlaklaşmasını engellemiş oldu. Fakat dediğim gibi, bunu ben nasıl yapabilirim veya ben bunu nasıl aşabilirim, cümlesi çerçevesinde bir arayış benimkisi... Sonuçta yaptığım şey aslında bir metafizik. Yani metafiziği de Kantçı anlamında kullanmıyorum. Bunları kullanırken de her birinin hesabını vermek gerekiyor. Bugün metafizik diyerek ezbere kullandığınız zaman hiçbir anlamı yok. Kant'ın metafizik tanımıyla Kant öncesi felsefenin metafizik tanımı bile birbirinden farklıdır. Kant klasik metafiziği reddeder, yeni matematik ve fizik üzerine yeni bir metafizik kurar. Dolayısıyla metafizikten bahsederken bu ayrımı yapmazsanız hiçbir şey anlaşılmıyor. 🔺 Dursun Çiçek: Bu manada benim kullandığım metafizik, bizim eskilerin 'ilmi ilahi' dedikleri veya bizim klasik İslam düşünürlerinin 'metafizik' dedikleri bağlama tekabül ediyor. Bu da nedir; 'ötenin bilgisi' 'müteâl olanın bilgisi', varlığın müteâlle olan bağı ve ilişkisi. Çünkü biz bu varlığın öteyle irtibatı olduğunu biliyoruz. Bu varlığın öteyle irtibatı olduğuna inanıyoruz. Bu inanmak, 'bilmek'i de içinde taşıdığından dolayı ben de dağları gezerken, fotoğraf çekerken veya mimari anlamda şehirleri gezerken bu bağlamda bakıyorum. Çünkü ben bir mimar bakışıyla bakmıyorum şehirlere, bir seyyah bakışıyla dağları gezdiğim gibi şehirleri geziyorum. Yani dağda bir şehir tasavvurunun ne olduğunu veya şehirde bir dağ tasavvurunun ne olduğunu tartışmaktan öte, bir dağın ve bir şehrin, bir görünenin öteyle irtibatının ne olduğunu ancak bu düşünceyle, bu ilmi ilahi ile izah edebilirsiniz, anlayabilirsiniz. Aydınlanmacı bir perspektifle baktığınız zaman dağ, sadece ve sadece bir görüntüden ibarettir. Şehir, matematiksel ve fiziksel anlamda rasyonel olarak oluşturulmuş ve kurulmuş, kurgulanmış bir mekândan ibarettir. Ötesi yoktur. Fotoğraf dediğiniz resme benzeyen bir ânı hafıza kılmak veya bir anı taşımakla ilgilidir. Oysaki biz de bir dağ, dağ değildir. Emanetin kendine teklif edildiği bir mânâya, bağlama sahiptir. Biz peygamberleri öğrenirken veya tasavvuf düşüncesini öğrenirken aynı zamanda dağın ne olduğunu, dağın bir coğrafi göstergeden veya bir coğrafi mekândan ibaret olmadığını öğrenerek başlarız. Onun coğrafi bağlamını reddetmeden, fizik ve matematik bağlamını reddetmeden, suret bağlamını reddetmeden onun aynı zamanda 'aşkın' boyutunu 'müteal' boyutunu hemen o birliğin içine katarız. Emanetin insandan önce dağlara teklif edildiğini biliriz. Hz. Peygamberimizin pagan/seküler tavırlar üzerine inşa edilmiş bir şehirden dağa sığınışını, Hira mağarasının bulunduğu Nur Dağı ile biliriz. Niye peygamberler dağlara çıkıyor, niye Hz. Musa (AS) Rabbi ile konuşmak için veya onun emirlerini almak için Tur Dağı'na çıktı. Niye Nuh'un Gemisi eskilerin Arasat dediği Tevrat'ta Ararat denilen veya bizim Cudi dediğimiz bir dağda sekinet buldu, sükuna erdi? https://www.instagram.com/p/CuHSL5AsvIz/ 🔺 Dursun Çiçek: Buraya baktığımız zaman hem dağların teklife muhatap olması hem peygamberlerin, evliyaların ve dervişlerin dağla olan irtibatı, dağın o coğrafi bağlamının ötesinde bir ötesinin olduğunu gösteriyor. Dolayısıyla dağ bu anlamda sizin için bir 'kapı' olabiliyor, dağ bu anlamda sizin için bir 'geçiş' olabiliyor ve kendi suretinde bulunan o yüceliği bir üst müteallikle ve bir öte ile irtibatını kurabiliyorsunuz. Aynı şey şehir için de geçerli. Yani o matematik ve fizik bağlamının ötesinde aydınlanmanın şehir anlayışının ötesinde ne yapıyorsunuz bu defa siz o şehri bir inancın mücessem hale geldiği bir mekân olarak görmeye başlıyorsunuz. Nasıl yani derken şimdi diyorsunuz Hz. Peygamber Efendimiz (SAV) Yesrib'i almış ve daha sonra buraya Medine ismini koymuş. Niye Medine ismini koysun ki, başka bir isim koyabilirdi. Medine gramer olarak, dil olarak baktığınız zaman nedir? Dinin yaşandığı şehir/yer anlamına gelir veya kulluğun yapıldığı şehir anlamına gelir veya daha alt anlamlarında borcun ödendiği yer. Borç derken de neyi kastediyoruz kulluğu kastediyoruz aslında 'deyn' Arapça'da borç anlamına gelir, fakat şehir bağlamı bizim için önemli. Ne anlama geliyor? Din, Medine, tedeyyün, temeddün bunlar hep aynı kökten gelir. Ama bugün medeniyet, daha çok sivilizasyonun karşılığı. Medeniyet biraz kirletilmiş veyahut da ortaya çıkarılması biraz daha farklı bir bağlam. Biz bugün medeniyeti tabii ki içselleştirebiliriz ama o manada asıl Medine temeddün üzerinden gidersek medeniyet daha bize ait bir kavram olabilir. Dolayısıyla biz bir Medine'yi şehir olarak görürken nasıl bir mekân olarak görürüz anlaşılır; dinin ete kemiğe büründüğü yer olarak görürüz, bir inancın ete kemiğe büründüğü yer olarak görürüz. Peki şehir neden oluşur? Şehir; evler, çarşı, mabet, mezarlık ve bahçelerden oluşur kabaca. Bunların hepsinin bizim için temsili bir anlamı var. Yani bunların tesadüfen mi mekân oldular, matematiksel hesaplarla, iktisadi gerekçelerle sırf fiziki ihtiyaçlardan dolayı mı bir insan bahçe yapar ev yapar mahallede yapar veya çarşı kurar? Hayır, bir insan inandığını yaşar. Ahlaki zeminini ete kemiğe büründürür. Bu anlamda bizim öte ile irtibatımızın en güzel örneği aslında şehirler. Dağlardan sonra şehirler. Niye şehirler? Çünkü biz bu dünyanın geçiciliğini evler üzerinden, şehirler üzerinden biliriz. Sürekli insanlık tarihine baktığımız zaman da evlerin değiştiğini fakat ev fikrinin değişmediğini şehirlerin harap olduğunu Kur'an-ı Kerim'in kıssalarında Hz. Peygamberimize (SAV) hatırlatılır. Örnekler olarak anlatılır kıssalarda. Bir geçicilik anlatılır; dünyanın geçiciliği, şehirlerin geçiciliği, insanın geçiciliği mekân üzerinden ve şehirler üzerinden de anlatılır. Dolayısıyla burada neye dikkat çekilir? Mekânın geçiciliği üzerinden başka bir mekâna dikkat çekilir. 'Tek başına kalmamak için yalnızlığa tutunuyoruz'#DursunÇiçek ile mekana, öte kavramına, şehir algımıza ve İslam düşüncesine dair önemli bir röportaj gerçekleştirdik.@dursun_cicek_dc 🔺 Dursun Çiçek: Biz insanın, dolayısıyla bu dünyada olup biten bir hikâyesi olduğunu düşünmüyoruz. Biz, bu dünyanın ötesinde bir öte dünya fikrine sahibiz. Bu öte dünya derken de bir cennet inancına, fikrine sahibiz. Niye sahibiz; çünkü bizde Hz. Âdem ve Hz. Havva'nın hikayesi cennette başlar, dünyada devam eder. Bu bizim de hikayemiz. Hz. Âdem ve Hz. Havva'nın şahsında bütün kadınlar ve bütün erkekler cenneti ve cennete ait olanı temsil ederler. Sadece evinde, şehrinde değil kendi şahıslarında da temsil ederler, fakat bizim konumuz ev ve şehirdir. Bir insan evini yapınca hemen oraya bir yeşillik, bir bahçe yapar. Ağaçlar diker, meyve ağaçları olur veya altında dinleneceği ağaçlar diker. Su olur, pınar olur. Nereden geliyor bu fikir? Çünkü şehir aynı zamanda bir hatırlamadır. Yani hatırlamazsa insanın böyle bir şey yapabilmesi mümkün mü? Mümkün değil. Bir hatırlatan onu hatırlatır ve bu hatırlama sonucunda da bunu ete kemiğe büründürür. Bu anlamda şehirler bizim aslında cenneti unutmamamız üzerine, asıl ve aslî mekânı unutmamamız üzerine oluşturduğumuz, kurduğumuz mekanlardır. Dolayısıyla biz mekanları kurarken bir hafızayı diri tutar ve hatırlama ameliyesi vasıtasıyla da sürekliliği sağlarız. Bir bütünlüğü kaybetmeden bir sürekliyi de oluştururuz ve bu bizim mekân kurmamıza sebep olur. Dolayısıyla biz mekân kurarken bir öte fikriyle kurarız. Evde biz cenneti hatırlarız, bahçede cennette hatırlarız, şehirde cenneti hatırlarız ve bunlarla birlikte kulluğumuzu hatırlarız ve bütün bunlarla birlikte cennet inancını/fikrini kaybetmeyiz. Biz dünyayı güzelleştirme derken de şehirlerimizi güzelleştirme derken de aslında, güzel olan cennet fikrini Allah'ın (CC) güzel isminin tecelli ettiği bir bağlamı bu dünyada sürdürürüz, taşırız ve bunu hakikatiyle anlamaya çalışarak bunun hakkını vermeye çalışırız. Bu manada gerçekten rahmetli Turgut Cansever'in 'hüsnü muhafaza' dediği şey budur. Yani insan hüsnü muhafaza ilkesi çerçevesinde mekanını kurar. İnsanın cenneti unutmaması için Allah (CC) dünyayı cenneti temsil edecek durumda, cenneti hatırlatacak durumda güzel yaratmıştır ve insan bu güzelliği kaybetmemek üzere ömrünü imar ederek geçirir. Mimari dediğimiz şey, şehirleri imar etme dediğimiz şey aslında budur. Yoksa Aydınlanma düşüncesi çerçevesinde dünyada insan eliyle yeniden cennet kurma fikrine bu tamamen zıttır. Yani onların iddiası da dünyada bir cennet kurmadır fakat onlar bunu bir öte fikri olmadan, insanın aklı ve iradesiyle insanın imkanlarıyla kurma iddiasını taşırlar. Müslümanlar ise Müminler ise inananlar ise aksine zaten güzel olan dünyaya uyum sağlayarak onun cennetin bir temsili olduğunu bilerek yine o cennet idrakini dünyada mahremiyet duygusuyla güzellik duygusuyla, iyilik duygusuyla, yücelik duygusuyla sürdürürler ve helal-harama riayet ederek de kulluklarını yani deynlerini, borçlarını öderler ve onların şehirlerinde bu manada bu ilkeler esas olur. Dolayısıyla bu mekanlar bir maneviyat üzerine, bir müteallik üzerine bir öte fikri üzerine kurulur. 🔹 Bekir Salih Yaman: Mekân insanı yalnızlaştırır mı yoksa insan yalnızlık duygusundan bir kurtulma uğraşı olarak mı mekâna ilgi duyar? 🔺 Dursun Çiçek: Yalnızlıkla… Benim bir sözüm var. Bu arada benim sözüm cümlesi tabii riskli bir şeydir. Bazen çok etkilendiğimiz bir insanın veya yıllar önce okuduğumuz kitaptaki bir cümleyi de bazen sahiplenerek kullanıyoruz. Onun için kendi kitabımızda da olsa kendi konuşmamızda da olsa bir cümleye benim cümlem diye sahip çıkmamak lazım ihtiyaten. Kitaplarla yaşayan bir insan olduğum için. Rahmetli babam 'oğlum okulu bitirdin, öğretmen oldun, üniversiteyi bitirdin hala bu kadar kitap alıyorsun yetmedi mi? Niye işte mesleğin de var maaş da alıyorsun artık kitap almaman gerekmiyor mu' falan dediğinde 'Ya hu baba kitap sadece okunmak için değil okumanın sonu yok ama kitap aynı zamanda birlikte yaşamak için de alınır/okunur' diye bir cümle kurdum ve ben Walter Benjamin'in böyle bir söz olduğunu bilmiyordum, okumamıştım mesela. Bir yerden duymuş olabilirsiniz, hiç duymamış da olabilirsiniz veya aynı şeyleri siz düşünmüş de olabilirsiniz. Bunun gibi… Benim demekten kaçınmak gerekir. 🔺 Dursun Çiçek: Ona göndermede bulunarak şunu söyleyeceğim. Yani asıl cümlem şuydu 'Tek başına kalmamak için yalnızlığa tutunuyoruz' diye. Bu cümleyi çok kullanırım. Bunu doğrusunu söylemek gerekirse aslında kaynağı, hissiyatını benim tamamen Hz Peygamber Efendimizin (SAV) Hira mağarasındaki o yaşadığı süreci, dönemi okurken/incelerken veya Hz. Peygamberimizin (SAV) şahsında diğer peygamberlerin de içinde yaşadıkları toplumdan kendilerini tecrid/tecerrüd ederek yalnızlığı tercih etmelerini düşündüğümde yadıma geldi. Bazı âlimlerin, bizim fakihlerimizden de sufilerimizin de âriflerimizin de bu manada yalnızlığı tercih eden insanlar var ve bunların bu yalnızlığını geçirdikleri, tutundukları mekanlar var. Bu mekanlar üzerine düşünürken kullanmıştım ben onu 'Tek başına kalmamak için yalnızlığa tutunuyoruz' diye. Tek başınalıkta bir mekân fikri olmaz insanda ama yalnızlıkta bir mekân fikri olur. Hatta yalnızlıkta mekânı kurarsınız. Hz. Peygamberimiz -bunu bazıları belki biraz farklı değerlendirebilir ama- Hz. Peygamberimiz (SAV) 'Mekke'yi, bizim Mekke'mizi daha doğrusu Hira'da, Medine'mizi Sevr'de kurdu' cümlesini kullanırlar. Bence boş ve anlamsız bir cümle değil bu. Hz. Peygamberimizin (SAV) Hira'daki süreci ve orada da asla Kâbe'yi bırakmıyor, asıl mekânı asla bırakmıyor. Kâbe, Allah'ın (CC) evi, o Kâbe'nin temsili bir anlamı var bir mihenk bizim için. Efendimiz (SAV) oranın putlarla dolu olduğu dönemde bile Hira Mağarasında inzivasını sürdürdükten sonra geliyor, evine gideceği zaman yine Kâbe'yi ziyaret ediyor ve ondan sonra yine yeniden evine gidiyor. Orayla irtibatını hiçbir zaman koparmıyor. Orayı hatırlayarak hafızada tutuyor. Niye? Çünkü oranın asliyetini, ne olduğunu çok iyi biliyor ve bunu o kötüden ve kötü olandan oraya arızi olarak gelenden arındırması için orayı bırakmaması gerekiyor. İşte yalnızlıkla tek başınalık arasındaki fark da bu. Hem Kâbe'yi yalnız bırakmıyor hem kendi yalnız kalmıyor ve dolayısıyla burada bir mekân, bir Mekke kuruluyor. Mekke, Hira, Kâbe ve Hz. Peygamberimizin (SAV) evi arasında Hazreti Hatice'nin (RANHA)evi arasında kuruluyor. Dolayısıyla mekandaki o mekanların paranteze alınması o yalnızlığımıza tahsis edilmesi o mekanları aslında çoğaltıyor. 🔹 Bekir Salih Yaman: O zaman burada bir 'mekân kurucu' olarak yalnızlıktan da bahsedebiliriz. 🔺 Dursun Çiçek: Tabii ki, işte o yalnızlık bizim nazariyatımızı geliştirdiğimiz hal. Yani bizim tasavvuftaki terk-i dünyayı bu manada algılamamız ve anlamamız gerekiyor. Hz. Peygamberimizin (SAV) Hira'da geçirdiği bağlamla alakası var bunların. Dolayısıyla orada yalnız kalarak tekbaşınalığı bertaraf ediyorsunuz ve tek başına kalmamayı sağlıyorsunuz. Çünkü yalnızlık bir ara süreç, bir anlamda yoksa tek başına kaldığınız zaman sizin mekanla bir ilişkiniz olmaz, insani bir eyleminiz olmaz. Çünkü din bizim için mekânda tutunur, tutar. Medine, dinin mekân tutması derken de bunu kastediyorum. İnsan da mekânda olmadığı sürece şehirde olmadığı sürece Hz. Peygamberimiz (SAV) dönüşünü düşündüğümüz zaman ne yapıyor, o yalnızlık vahiyle bitiyor ve vahiyle birlikte zaman yeniden başlıyor ve ne yapıyor mekân yeniden kuruluyor. Hz. Peygamberimizin (SAV) akrabalarını davet sürecini geçelim, açık tebliğe başladığında aslında Mekke yeniden kurulmaya başlıyor. Yani işte bir ötenin bir vahyin etek kemiğe bürünmesi orada yeniden başlıyor. Dolayısıyla şehir tekbaşınalıktan kurtuluyor. Şehir neye yalnız? Şirke yalnız. Şehir yabancılaşmaya yalnız. Şehir kötüye yalnız. Bunlara yalnızlaşmadığın zaman direnemiyorsun ama bu yalnızlıkta ne ile gideriliyor? 🔺 Dursun Çiçek: İşte bu yalnızlık risalet ile, vahiyle gideriliyor ve bir anlamda Hz. Peygamberimizin (SAV) bu örnekliğine bakarak, aslında bugün aynı şey Medine için de geçerli. Akabe biatları Sevr mağarasındaki Hz. Ebubekir (RA) ile olan o duruş, o Hicret süreci dikkatli bir şekilde değerlendirilirse Medine'nin de nasıl kurulduğu, fıkhın oradan nasıl tahakkuk ettiği anlamın nasıl tahakkuk ettiği neden fıkıh ayetlerinin ahkamla ilgili ayetlerin orada nazil olmaya başladığı çok daha iyi anlaşılır. Çünkü ete kemiğe bürünme dediğimiz şey yer tutmayla, mekân kurmayla ilgili bir şey ve tekbaşınalık orada ortadan kalkıyor. Yabancılaşma bir manada artık senin tırnak içinde kurucu unsur olmanla birlikte bertaraf oluyor. Yalnızlıkla tekbaşınalığı bertaraf etme nasıl olur? Eşini bulmakla tekbaşınalığı bertaraf edersin. Dolayısıyla burada o yalnızlığı bugünkü hayatımızda da işte içinde bulunduğumuz şehirlerde aslında bal gibi yaşıyoruz. Bugün bırakın bizi, Aydınlanma düşüncesi veya modern düşüncenin büyük insanlarına bile baktığınız zaman ister Schopenhauer'a bakın ister Nietzsche'ye bakın hatta Kant bile ölümüne yakın dönemlerde insanın fazla mekanikleşmesinden yakınmaya başlıyor. Biz bir anlamda -benim tabirim tabi bu- ya diyor biz ne yaptık işte insanı fazla makineleştirdik, insanı fazla mekanikleştirdik, diyor. İnsan yalnızlaşıyor ve tek başınalığa doğru gidiyor. Bireyselleşme dediğimiz şey bir ferdiyet değil. Yalnızlıkta bireyselleşmenin farkı tam olarak orada. 🔺 Dursun Çiçek: Bizde ferdiyet asla yalnızlaşma değildir. Şu anda benim ferdiyetim olmasa senin ferdiyetin olmasa biz burada konuşamayız. Ferdiyetler birbiriyle irtibat içinde ferdiyeti gerçekleştirir ama bireyselleşme, Batı bireyselleşmesinde korkunç bir şekilde tek başına doğru gidiş vard. Zemini yok çünkü öte ile ilgili bir zemin olmadığı zaman sadece dünyevi çıkarlar üzerine kurulu bir bireyselleşme ortaya çıkar. Burada da güç hiyerarşisi olur. Bizdeki gibi bir bağlam söz konusu değil. Dolayısıyla burada belki şuna da değinmek lazım; kendi eşini bulma, kendi hakikatini bulma, kendi anlamını bulma hep iç içe. Medine'nin bu manada artık bir medeniyete dönüşmesi bir hayat nizamına bir dünya görüşüne bir dünya tasavvuruna dönüşmesi okunduğu zaman bu defa artık sizin dışınızdaki yalnızlara da bir nefes olabiliyorsunuz. Yalnızlaşarak tek başına kalmamak için kendinizi arındırdınız bu arınmada kurucu nazari bağlamanızı belirlediniz, şehrinizi kurdunuz ve daha sonra bu şehir aslında sizinle ibaret kalmadı. Sizin dışınızdakilerle sizin ötelerinizdekilere de bir örneklik teşkil etmeye başladı. Yani vahiy, risalet eliyle hayata dönüştü. Sünnet ve âlimlerin tevil ve tabirleri ile bir hayat nizamına ve dünya tasavvuruna dönüştü ve dolayısıyla İslam niye 12. 13. yüzyıla geldiğinde fıkhıyla, kelamıyla, irfanıyla, matematiğiyle coğrafyasıyla bütün ilimleriyle tüm dünya tarafından benimsenen, dikkate alınan bir düşünme biçimi bir dünya tasavvuru olmaya başladı tamamen bununla ilgili. Dolayısıyla, siz şehir kurarken sadece matematiksel ve fiziksel bir mekân kurmuyorsunuz aynı zamanda bir nazari düşünceyi taşıyan bir hayat nizamını dünya tasavvurunu taşıyan bir dili taşıyan bir hafızayı taşıyan bir mekânı da kurmuş oluyorsunuz. Öyleyse, yalnızlığı bu manada küçümsemememiz gerekiyor. Yalnız kalmak, nazari bağlama yeniden insanın kendi şahsında yaşaması bir anlamda diline hafızasına sığınması demek. Diliniz ve hafızanız varsa yalnız değilsiniz zaten ama tek başınalık aynı zamanda dilsiz ve hafızası olmak demektir, sadece mekânsız olmak demek değil. 🔹 Bekir Salih Yaman: Bu bağlamda Türk evi muhayyilesiyle 'apartmanı' konuşmak istiyoruz. Yani daha çok bir Türk evi idealinden bugün yaşadığımız apartmanlara geçişimiz nasıl oldu ve neler kaybettik? 🔺 Dursun Çiçek: Aslında olay sadece bir mekân kaybı değil. Yani bugün Türk şehri veya İslam şehri ile Batı şehri, modern veya İslam eviyle, Türk eviyle modern mukayesesi yapmadan önce tabii ki bunun bir öncesi var. Nazari bağlamınızı kaybettiğiniz zaman ameli bağlamınız zaten ortaya çıkmaz. Çünkü bizde nazari bağlamla ameli bağlam eş zamanlıdır, mesafesizdir. Bunları birbiriyle aynı aynileştiremediğimiz gibi birbirinden mutlak olarak ayıramayız da. Önemli bir şey burası. Bu manada biz nazariyatımızı kaybedince ameli bağlamımız da açık vermeye başladı. Nazariyat bir süre kendini sürdürdü ama ameli bağlamımız bir başka amelle dolmaya başladı. Yani neyi kastediyorum şöyle; siz artık evinizle bahçenizle, pazarınızla, mabedinizle ve şehrinizle bir hayat nizamı ve dünya tasavvuru oluşturamadığınız zaman bir örneklik oluşturamıyorsunuz demektir veya sizin de eş zamanlı olarak dünyanın başka bir yerinde, birileri bir dünya tasavvuru yani bir ev, bir şehir, bir mekân oluşturmuş ve kendilerini de bir hayat nizamında dünya tasavvuru oluşturmuşlarsa ve onlar amel, nazar bağlamındaki bağlamı kaybetmemişlerse onların ameli bağlamları önce sizin ameli bağlamanız olmaya başlar. Daha sonra size ameli bağlam olan şey sizin nazariyatınızı da belirlemeye başlar. Neyi kastediyorum? Şunu kastediyorum: Özellikle 17. ve 18. yüzyılla birlikte nazari bağlamımızda veya ameli bağlamımızda, birtakım sıkıntılar yaşamaya başladık bu çok açık ve net. İşte bugün birilerinin şu sebepten, bu sebepten diye tarihten gerekçelerini aradığı tırnak içerisinde geri kalmışlık dediği, o kelimeleri pozitivist kelimeleri veyahut da modern Batı'nın bize dayattığı kelimeleri kullanarak kendi tarihini kurmaya çalışmak da yeni bir kurgu olduğu için biraz sakıncalıdır. Ben öyle düşünmem fakat kendi bağlamımızda çok açık bir şekilde birtakım sıkıntılar olduğu gerçek, çok açık. Niye? Çünkü kendimizin dışındakileri bırakın, kendinize bile nazari ve ameli bağlamda bir şey öneremiyoruz. Bir dil öneremiyoruz, bir hayat nizamı ve bir dünya tasavvuru öneremiyoruz. Bu şu demek; yani biz artık kendi evimizi kuramıyoruz kendi şehrimizi kuramıyoruz anlamına geliyor bu. Çünkü sen kendi evini, kendi şehrini kurduğun zaman bir hayatın nizamı ve dünya tasavvuru olur ve başkalarını bunu önerebilirsin. Öyleyse bizim temel problemimiz düşüncede ve zihniyette başlıyor. Yani zihniyetteki bu tutulma, zihniyetteki bu ray değişmesi veya bağlam değişmesi sen hakikati temsil etsen de başka tezahürlere yol açabiliyor. Yani seninle eş zamanlı olarak bir ve birden fazla hayat nizamları ve dünya tasavvurları, ev fikri olan mimari fikri olan sanat fikri olan şehir fikri olan başka tasavvurlar ortaya çıktığı zaman sen artık belirleyiciliğini sürdürebilmen için onları da hesaba katman veya onları da hesaba katarak kendini yenilemen gerekiyor. Tecdid dediğimiz şey, teceddüt dediğimiz şeyin de olması gerekiyor. Yani, tedeyyünün temeddün haline gelmesi aynı zamanda bir teceddütle de sürdürülmesi gerekiyor. Biz bunu 17-18 yüzyıl'a kadar götürüyoruz. (Rahmetli Necip Fazıl bunu Kanuni dönemine kadar götürür) Ama benim veya her okuyanın kendince farklı şemaları şablonları olabilir. Mesela İslam Düşünce Atlası'nı hazırlayan arkadaşlar 'muhasebe dönemi' olarak nitelerler aslında bu kriz dönemini sıkıntılı dönemini... Muhasebe dönemi derken de 1700'lü yıllarla başlayan ve bugüne kadar gelen süreçte Batı dünyasında yeni bir hayat nizam ve dünya tasavvuru doğuyor, yeni bir ev fikri ortaya çıkıyor. Bizim bugün sosyolojide çok iyi tanıdığımız Max Weber'in 'Şehir' diye bir kitabı var mesela. Büyük bir sosyolog. Ondan sonra işte L. Mumford''un 'Tarih Boyunca Kent' kitabını da baktığın zaman orada aslında Batı düşüncesindeki 'Ev', 'Zaman' ve 'Mekan' fikrinin nasıl değişime ve dönüşüme uğradığını da rahatlıkla okuyabiliyorsunuz. Yani Kant'ta az önce zikrettiğimiz o nazari bağlam nasıl bir hafızaya sahipse bu şehir ve hayat tasavvurunda da eş zamanlı olarak devam ediyor. 🔺 Dursun Çiçek: Kant'ta az önce zikrettiğimiz o nazari bağlam nasıl bir hafızaya sahipse bu şehir ve hayat tasavvurunda da eş zamanlı olarak devam ediyor. Şöyle somutlaştırayım: Batı dünyasında Reform, Rönesans ve Aydınlanma diye bir süreçten bahsederiz. Bu aslında modernleşmenin de sekülerleşmenin de hafızası dediğimiz süreçtir. Bu dönemde ne oldu Batı dünyasında? Hatta Hümanizm dediğimiz süreçte bununla ilgilidir. Öteden kopuşun zemini oluşturuldu. Hepimiz sloganvari olarak çok iştahla da kullanırız: 'Düşünüyorum o halde varım'. Hatta bugün de popüler olarak çok konuşulur insanın düşünmesi, düşünebilmesi, düşünmenin önemi mahiyetinde. Aristoteles'e atfedilen 'İnsan düşünen bir canlıdır' sözünden yola çıkarak insan düşünmeye indirgenir. Descartes 'Düşünüyorum o halde varım', yani var olmayla düşünce arasında bir irtibat kuruyor. Ama insanlar bunu idealleştiriyor, mutlaklaştırıyor. Biz düşünemediğimiz için geri kaldık, biz düşünemediğimiz için her şeyi yok ettik oluyor. Descartes'in şablonunu kendine giydirerek bu defa kendi tarihini Descartes'in şablonuna göre oluşturuyorsun. Aslında ne yapıyorsun, kendi tarihini Descartes'in şablonuna göre yıkıyorsun. Oysaki insanın, sırf düşünen bir varlığa indirgenmesi -insan zaten düşünüyor onu biz biliyoruz ama- insanın sırf düşünen bir varlığa indirgenmesi 17. yüzyılda, Descartes ile başlayan bir hadise. Bunu mutlaklaştırdığı zaman (insan olarak düşünmesinin güzel bir şey olmasını) düşünme insanın zaafı, insanın hastalığı olmaya başlıyor. Hatta bir düşünce hastalığı ortaya çıkıyor. Bugün insanlar tartışıyorlar. İşte, 'din düşündürmez, işte bilim düşündürmez ama felsefe ve sanat düşündürür.' Burada kastedilen felsefe aydınlanmacı felsefedir. Kastedilen sanat da modern sanattır. Klasik felsefe ve sanat kastedilmez burada. Klasik filozoflar düşünmüyor muydu? Kant'a göre aslında Aristoteles başta olmak üzere klasik filozoflar bir hurafeden/safsatadan söz eder. Klasik felsefeyi ve klasik metafiziği Kant hurafe, safsata, spekülasyon olarak görür. Dinleri de o şekilde niteler. Sadece kiliseye karşı değil klasik düşünceye de karşı. Öyleyse önce bu zemini bilmek gerekiyor. Descartes ile başlayan insanı özneleştiren, insanı mutlaklaştıran Tanrı fikri vardır orada ama Tanrı artık insan tarafından tırnak içinde kurulan bir varlık haline getiriliyor. Tanrı'nın isim ve sıfatlarını Tanrı değil insan belirliyor. Arkasından Newton'un Allah'ın kanunları dediği şey daha sonra tabiat kanunlarına dönüşüyor. Bakın, dikkat edin! 'Allah'ın kanunlarını keşfediyorum ben' diyerek başlıyor sonra dönüşüyor, fizik yasalarına ve tabiat kanunlarına dönüşüyor. Arkasından David Hume'un nedenselliği eleştirisi… Nedensellik eleştirisinde bir şeyin bir şeyle ilişkisi zorunlu değildir diyerek müteâl olanı 'gerçekliğin' dışına atıyor. Spinoza'nın içkin Tanrı anlayışı, Baumgarten'in sanat anlayışı, Leibniz'in monadlar teorisi, bütün bunların hiçbiri tesadüfi değil. Hepsi neticede öte fikrini öteliyor. Gerçi biz de o dönem yaşasak acaba onlar gibi mi olurduk, kilise olsaydı karşımızda? Çünkü karşıda bir kilise var. Bugün biz de bir takım yanlış tarikatlar, cemaatler, şeyhler, hocalar falan çıktığı zaman onlara tepki olarak aslında benzer tavırlar gösteriyoruz. Mesele araçsal olan tavırları mutlaklaştırmamak. 🔺 Dursun Çiçek: O insanlar, insanı özneleştirerek her şeyi insanın kurmasının zeminini oluşturuyorlar. Bu insan artık sanatı, edebiyatı, mimariyi belirliyor. Dolayısıyla artık bu insana göre kuruluyor şehirler. Yani artık şehirler kilisenin hayat hafızası, dili, hayat nizamı ve tasavvuruna göre değil, artık Katolikliğe ve Ortodoksluğa göre değil, artık azizlerin menkıbelerine ve hikâyelerine göre değil; Descartes'in matematiğine, Spinoza'nın ahlakına, Baumgarten'in sanat anlayışına Newton'un fiziğine ve Kant'ın kurduğu rasyonaliteye göre kurulmaya başlıyor. Bizim tradisyonellerin söylediği kutsal mekânın yerine artık rasyonel mekanlar geliyor. Matematiksel ve fiziksel bağlamları öne çıkan mekanlar iktisadi ve ticari bağlamları öne çıkan mekanlar mutlaklaştırılıyor. Bunun bir de Adam Smith ile açıklanan iktisadi yönü de var. Dolayısıyla burada bu mekân anlayışının, bu mimari anlayışın egemen olduğu hayat nizamı ve dünya tasavvuru bize baskın geldi. Baskın geliş ne ile olur sadece bunlarla olmaz. Sadece Nazari ve ameli düşüncenin güçlü olması neyi gerektirir, aynı zamanda bir siyaset gerektirir bu. Bir devlet politikası... Orada Kapitalizm diye iktisadi bir bağlam da var. Bunu da oraya koyduğun zaman özellikle Birinci ve İkinci Dünya Savaşı ile birlikte hem Osmanlı'nın zevali, imparatorlukların çökmesi. Ulus devlet anlayışının ortaya çıkmasıyla birlikte modern felsefe, modern metafizik, modern hayat tasavvuru ve modern ameliye siyasi zeminini de bulunca evrenselleştirilmeye başlıyor. Yani aslında Batı düşüncesinde burjuva dediğimiz bir avuç insanın beğenileri, zevkleri, yaşama biçimleri, şehir anlayışları, mekân anlayışları, bilim anlayışları evrenselleştirilerek mutlak iyi haline getirildi. Örneklemler üzerinden de işte Paris cennet gibi tasavvur edildi Londra cennet gibi tasavvur edildi. New York cennet gibi tasavvur edildi. Artık bildiğiniz anlamda klasik bahçeli evlerin yerine matematiksel ve fiziksel kurallarla ve yasalarla yapılan apartmanlar, gökdelenler, göğü delen yapılar balkonlu evler vesaire… aldı. 🔺 Dursun Çiçek: Bizim klasik evlerimizdeki eşik ve hayatın olmadığı birtakım evler artık tırnak içerisinde kendi içinde tanrısallığı olan, kendi içinde gücü olan, kendi içinde hiyerarşisi olan belli fizik ve matematik bağlamı olan apartmanlar veya modern şehirler, modern evler evrenselleştirildi. Ne ile evrenselleştirildi? Onların ameli bağlamı bizim nazari bağlamımızı da belirlediği için. Yani sen şimdi Descartes'e göre kendi düşünce tarihini, Kant'a göre kendi düşünce tarihini yenilmişlik ile yorumlamaya başladığında Gazali düşüncede bizi geri bıraktı. 'Biz şöyleydik, biz böyleydik, biz geri kaldık, biz aslında şöyle olmalıydık' demeye başlayınca bu defa tarihinizi Aydınlanma düşüncesine göre yeniden inşa ettiğin zaman nazariyeni de ona göre inşa etmiş oluyorsun, kuruyorsun. Bu defa hafızanı da silmiş oluyorsun. Artık senin bahçeli evin (Şehirlerin, köylerin, coğrafyan) sana o kadar ilkel gelmeye başlıyor ki… Fakat daha sonra ilginç bir şekilde ya Batı'ya gidiyorsun Allah Allah! Apartmanlar falan yapıyorlar ama ticari yerleri böyle yapıyorlar. İnsanların yaşadığı yerleri daha insani yapıyorlar. Bakıyorsun burjuva hala bahçeli, şato gibi kale gibi evlerde yaşıyor deyince bu defa yeniden kendi geçmişine dönerek nostalji yapmaya başlıyorsun. Ama bunu da yine onlardan esinlenerek yaptığı için kendi geçmişindeki bahçeli evleri yeniden aramaya başlıyorsun. 🔹 Bekir Salih Yaman: Villa siteleri de böyle ortaya çıktı diyebilir miyiz? 🔺 Dursun Çiçek: Konaklar dedikleri, siteler yine Batı etkisiyle kurgulanan yeni mekanlar. Dolayısıyla bizim evsizliğimiz, bugün bizim mekânsızlığımız sırf o yüksek binaların, yüksek apartmanların yapılması ile ilgili bir hadise değil. Bir nazariyatın aslında bizim tarihimizi, bizim hafızamızı ve bizim dilimizi yeniden kurması ve belirlemesi ile ilgili. Öyleyse biz bugün ne kadar Müslüman olduğumuzu ne kadar Türk olduğumuzu söylersek söyleyelim nazariyatımız olmadığı sürece Batı düşüncesinin nazariyatını evrensel düşünce kabul ettiğimiz sürece hala evlerimiz belki pencerelerini oval yapabiliriz, belki giriş kapılarını bizim Selçuklu kapısına benzetebiliriz vesaire ama kesinlikle ve kesinlikle onların mimarilerinin ötesinde bir şey yapamayız. Bir melezleşmeye yol açabiliriz, bir romantizm yapabiliriz, nostalji yapabiliriz. Kendi evimizi bugün kurabilmemiz mümkün mü? Bunun olabilmesi için bir nazariyatımızın olması lazım. Yani kendi hafızamız ve dilimiz olmadan olmaz. Daha doğrusu başkalarının hafızası ve diliyle kendi hayat nizamını ve dünya tasavvurunu kuramazsın. Önce sen kendi hafızanın ne olduğunu hatırlaman gerekiyor, hatırlayacaksın. 🔺 Dursun Çiçek: Rahmetli Akif Emre'nin 'İzler ve Göstergeler' kavramından tam burada söz etmemiz gerekiyor. Rahmetli bu kavramları çok kullanırdı. İzler derken bakıyorsun işte bir kapı tokmağından, bir at nalından, bir türbeden, bir mezardan, bir kitabeden bir yerlere gidiyor. Yani bir afallıyorsun böyle. Diyor ki: 'Nazariyatımızı, tarihi tecrübemizi oluşturmak için bugün bunun temel göstergeleri var.' Hafızayı ne ile hatırlayacaksın? Bazı filmlerde olur ya pat diye hatırlar. Çocukken bir hafıza kaybı yaşadığım için bilirim… Hafızamın açılmasının sebebi üç tekerlekli bir bisikletti. Bir arkadaşla alındığında iyi bir kavga yapmıştık o bisiklet yüzünden. Bir gün bir bahçenin köşesinde gördüğümde hafızam normale dönmüş. Tabii ben bilmiyorum, normale döndüğünüzü bile hatırlayamıyorsunuz o durumlarda. Hafıza öyle enteresan bir şey ki hatırlama zemini oluşunca pat diye geliyor birden… Bizim bugün meselemiz böyle pat diye bir şeyin olması… Yani hatırlamayı gerektirecek o izler ve göstergeler mücessem bir şekilde hayatımızın içinde var. İstanbul bunun en önemli göstergesi. Ne kadar yıkarsak yıkalım, etrafını ne kadar modern gökdelenlerle kuşatırsa kuşatalım hala bizim ev anlayışımızın, çarşı anlayışımızın, mekân anlayışımızın, şehir anlayışımızın izleri ve göstergeleriyle dolu. Dolayısıyla bizim onları dönüştürerek değil, önce onlardan nazariyatımızı kurmamız gerekiyor. Kendi hafızamızı hatırlamamız gerekiyor. Hafızanız olduğu zaman ancak bir diliniz olur. Dilinizi kurduğunuz zaman da nazariyatınızı oluşturursunuz. Bu manada ben karamsar değilim. Turgut Cansever, onun talebeleri… İsimlerini de keyifle zikrediyorum. Onlarla aynı dönemde yaşadığım çok mutlu oluyorum: Halil İbrahim Düzenli, Emin Selçuk Taşar, Mustafa Uğur Karadeniz, İbrahim Hakkı Yiğit, Yusuf Civelek, Suphi Saatçi Hoca, Celalettin Çelik… Onlarca insan ve daha ismini hatırlayamadığım bunların da talebesi onlarca insan, artık modern mimarinin dışında, modern sanatın dışında başka türlü bakabilmenin, başka türlü düşünebilmenin, başka türlü yaşayabilmenin imkanlarını sorguluyorlar. Modern ev anlayışının, modern mimarinin, modern şehir anlayışının evrensel olmadığını konuşuyorlar. Bunu konuşmak artık hatırlama demektir. Bu hatırlama bir süre sonra tabii bu biraz zamanla alakalı bir şey. Böyle pat diye hatırlama gerçekleşir ama hafızanın oluşması, onun sürekliliğinin oluşması kolay değil. Bu zamanla ilgili bir şey. Ben bu konularda karamsar değilim. Dediğim gibi inşallah kaybettiğimiz evimizi yeniden kurabileceğiz, kaybettiğimiz şehrimizi o izler ve göstergelerden yola çıkarak tabii hamasetle değil nostalji ve romantizm ile değil, ciddi olarak çalışarak, bunun nazariyatını oluşturarak… Bir şeyin fıkhını oluşturmadan bir şeyin kelamını oluşturmadan bir şeyin irfanının idrakinde olmadan bir şeyin hikmetini ortaya koymadan bir şeyin matematiği, fiziğini, coğrafyasını oluşturamazsınız zaten mümkün değil. Bunlar hep o kadar iç içe ki… Ama bunlar olacak… 🔹 Bekir Salih Yaman: Kitabı özellikle Turgut Cansever'in aziz hatırasına ithaf ediyorsunuz. 'Mekânı hayata katmak yazınızda ise 'Turgut Cansever İslam düşüncesini mekân ve mimari üzerinden okuyan, anlayan ve anlatan bir mütefekkirdir' diyerek Cansever'e dair çok ciddi bir tespit yapıyorsunuz. Burada bir mimar olarak anmak yerine neden bir İslam düşünürü olarak alıyorsunuz? 🔺 Dursun Çiçek: Benim için Mimar Sinan sırf bir mühendis, matematikçi ve mimar değil bunlarla birlikte büyük bir âlimdir. Yunus Emre işte sırf şair (gerçi bugün bizim genç ergenlerimiz onun şairliğini de tartışıyorlar) deniyor. Hayır, Yunus Emre bir âlimdir, müderristir. Şundan gocunmayalım, âlim kategorisi dünya düşüncesine Müslümanların bir hediyesidir. Âlim kategorisi çok çok önemlidir. Onun için biz İbn Sina'ya da âlim deriz, Gazali'ye de âlim deriz, Evliya Çelebi, İbn Battuta'ya da alim deriz. Bunlar (son ikisi) bizim Marco Polo'ya indirgeyeceğimiz insanlar değil. Büyük âlimler bu insanlar aynı zamanda. Bir inancı ete kemiğe büründüren insanlar. Şimdi Süleymaniye'ye bakın şöyle. Uzaktan bakın, kıyıdan bakın, yandan bakın, nereden bakarsanız bakın. İstanbul'da yaşıyorsunuz, İstanbul'a bakın. Bütün camilerinde bir Mimar Sinan eseri var. 🔺 Dursun Çiçek: Bir şehrin mabetlerini bir insan yapıyor. Bu insanı siz sırf bir mühendis veya matematik kadrosuna indirgeyemezsiniz. Bu adamda öyle bir idrak, öyle bir şuur, öyle bir nazari bağlam olacak ki bunu düşünebilecek de yapabilecek. Bu bizde yekparedir. 'Bizim âlimimiz nazari ve ameli bağlamı kendinde birleştirir' derken bunu kastediyorum. Batı düşüncesinde böyle olmak zorunda değil. Biri nazari bağlamını biri ameli bağlamını ortaya koyar. Her şeyi bilmek zorunda değilsin. Ama biz de öyle değil. Bizim klasik geleneğimizde bu insanlar böyle. Özellikle de nazariyatı baskın olan insanlarımıza biz alim demek zorundayız. Bu manada Turgut Cansever gerçekten alim, mütefekkir bir insan. Çünkü bir Fıkh-ı Ekber'in İmam-ı Azam'ın bizim adı üstünde kelamımızın, İslam Kelamı'nın ana, kurucu metinlerinden birinin, bir Fususü'l Hikem'in, bir İmam-ı Gazali'nin Mişkatü'l Envar'ının medine/şehir anlayışımıza nasıl yansıması gerektiğini tartışıyor. Şimdi bu adama âlim değil de ne diyeceksin? Bir inancın, bir tevhid ilkesinin nasıl şehirde ete kemiğe büründüğünü, evde ete kemiğe büründüğünü söylüyor. Bunu ancak bir âlim fark eder veya bunu ancak bir âlim konuşabilir. Onun için bizim tabi ki teknisyenlere ihtiyacımız var fakat birinci derecede biz hangi çağda yaşarsak yaşayalım âlim kategorisini yabana atmamamız lazım. Ve özellikle kurucu insanların ve kurucu metinlerin ortaya çıktığı dönemlerin nasıl olduğunu iyi düşünür ve iyi bilirsek Turgut Cansever'in nasıl bir şey yaptığını da çok daha iyi anlarız. 🔺 Dursun Çiçek: Belki bir elli yıl sonra onun talebeleri veyahut da ondan esinlenen insanların yeni şehir anlayışlarını, yeni mekân anlayışlarını kurduklarında o zaman 'Bak işte Turgut Cansever diye bir büyük Mimar büyük bir âlim böyle düşünmüş ve insanlar da bunu ameli bağlama aktarmışlar' diyeceksiniz. Memleketimden Kırşehir'den de örnek vereyim. Bizim arkadaşların, Cansever'in talebeleri, İbrahim Hakkı ve arkadaşları yanılmıyorsam, Kırşehir'de Ahi Evran Külliyesi'ni yapmışlar. Halil İbrahim Düzenli ile bir gün telefonda konuşurken dedi ki: 'Ağabey gittiğinde bir gezmeni istiyorum. Hep Ahi Evran Camii'ni çekiyorsun, etrafını çekmiyorsun. Lütfen senin gözünle bir gez oraları, bir bak bizim arkadaşların yahtıklarına' dedi. Hafızanla bir bak dilin ile tabir et diyor bana. Hakikaten gittim, yemin ederim o kadar mutlu oldum ki! Bakın bir romantizm yapmamışlar, bir nostaljiye düşmemişler. Yani pencereyi şunu şöyle yapalım değil. Bir medresenin, hanın, bir klasik Cami etrafındaki bugün yapacağımız bir mimarinin nasıl yapılacağının örneğini göstermişler. Süreklilik dediğimiz hadise bu. Bir imkânı tartışıyorlar, bir imkânı mekân haline getiriyorlar. Bakın mekânı imkânsızlaştırmıyorlar. Ama siz tutup Süleymaniye'nin aynısını yapmaya kalktığınız zaman mekânı imkânsızlaştırırsınız. Buna gerek yok. Siz imkânı mekânlaştırın ki daha sonra o mekânı dönüştürebilesiniz. Süleymaniye'nin etrafındaki tenekecileri, kâğıtçıları, atölyeleri o insanların ekmeğiyle oynamadan oradan bir yere taşıyıp oraları Süleymaniye Mahallesi haline, o camiye giden insanların mahallesi haline getiremediğiniz zaman Süleymaniye orada sadece turistik bir figürdür. Turistlerin geldiği, selfie yaptığı, fotoğraf çektiği bir mekândır. 🔺 Dursun Çiçek: Bugün Süleymaniye bizim nazariyatımızın bizim geleneğimizin mekânı değil ki! Mesela bakın basit anlamda bir örnekle anlatayım. Süleymaniye'ye gittiğinizde selfie çeken insan mı, fotoğraf çeken insan mı yoksa namaz kılan insan mı çok dediğiniz zaman benim dediğimi çok iyi anlarsınız. Onun da ötesinde özellikle rahmetli Turgut Cansever de rahmetli Akif Emre de bununla çok uğraştı. Süleymaniye'yi Süleymaniye yapan oradaki insandır. Etrafındaki mahalle yok edildi. Yani hayatı ve eşiği yok edildi Süleymaniye'nin… Süleymaniye mekân kılan aynı zamanda oradaki evlerdir, oradaki çarşılardır, oradaki medreselerdir. Siz oradaki medreseleri kafe yaparsanız, oradaki çarşıları birtakım bizim klasik bildiğimiz anlamında çarşı olmak yerine kâğıtçıların, hurdacıların yeri olarak nitelerseniz olmaz. Çünkü şehrin sembolüdür o. Oradaki o hurdacıların, kâğıtçıların ekmeğiyle oynamadan onları mağdur etmeden onlara şehirde ekmeklerini daha güzel kazanacakları yerlere taşıyarak orayı yeniden asli haline yani mekân haline getirirsiniz. Yoksa şu haliyle oralar bir mekân değil! Bir de gittikçe bizim mekânlarımız hayatsızlaştırılıyor. Ne haline getiriliyor? Turistik bakış açısıyla görüntü haline getiriliyor. Görüntü haline getirilen mekân hayatsız mekândır. Hayatlı mekânda siz ancak bir dini yaşarsınız. Din dediğimiz de zaten hayatla doğumla ölüm arasındaki yaşamımızdır, hayatımızdır. Hayat dediğimiz şeydir. Din hayat derken de bunu kastediyoruz. Dolayısıyla dini ve hayatı o mekânda göremediğimiz sürece yaşayamadığımız sürece orası mekân haline gelmez. Bugün bu manada hayatsız mekânlarımız var. Ortaköy'de son dönemde barok camilerimize örnek olarak gösterelim Büyük Mecidiye Cami var. Bakın günde herhalde belki de iki yüz bin, üç yüz bin fotoğraf çektiriliyor önünde. Bu cami artık bir cami değil orada bir fondur, bir görüntüdür. Bakın görüntü derken ben o görünen-görüntü ayrımını bunun için yapıyorum. Görüntü insanın ihtiyaçları doğrultusunda üretilen aksesuardır ve geçici bir şeydir. Hatıra başka bir şey. Camiye gider, ibadetinizi yaparsınız ve bir hatıra olsun diye de o caminin önünde bir poz verir, bir hatıra saklarsınız. 🔺 Dursun Çiçek: Ama bugün artık hatıra saklanmıyor. Buralar aksesuar olarak, arka dekor olarak kullanılıyor. Tarih maketleşiyor, mekân maketleşiyor. Bu manada da en hayati mekânlarımız hayat olmaktan çıkaran hususlardan bir tanesi de bu. Mekânı maketleştirdiğiniz zaman tırnak içerisinde müzeleştirdiğiniz zaman orada hayat olmaz. Sadece romantizm ve nostalji yaparsınız ve onu aksesuar haline getirirsiniz. Bu manada dediğim gibi rahmet Turgut Cansever'in de Akif Emre'nin de çırpınışlarını, onların talebelerinin çırpınışlarını bir romantizme de nostaljiye de indirgemeyelim. Bazıları mümkün olacak şeyleri de ya bu imkânsız diyerek küçümsüyorlar, alay ediyorlar. Hayır, onlar bir romantizm ve nostalji yapmıyorlar. Onlar bir şeyin imkânını ve mümkünlüğünü aslında yaparak gösteriyorlar. 🔹 Bekir Salih Yaman: Son günlerde metaverse alemi diye bir tabir çıktı malum. Bu meyanda da şehirler ve mekanlar dijitalleşti. Bunu nasıl okumamız lazım? Bir de çocukluğunuzda mezarların cennet bahçesi olmasından bahsediyorsunuz. Günümüzde ise mezarlıklar hakkında kasvetli, karanlık bir imge hâkim. Bu konuyu izah edebilir misiniz? 🔺 Dursun Çiçek: Aslında İkisi de ölümle ilgili, ölümün insan hayatından çıkarılması ile ilgili. İşte bugünkü yapay insan yapay zekâ tartışmaları, transhümanizm, simülasyon, imaj veya gösterinin ön plana çıkması teşhirin benim görüntü dediğim bağlamın ön plana çıkması da bununla ilgili. Hakikatte bugün şehirlerimizin hepsi bir imaj, bir görüntü haline getiriliyor. Metaverse'ün de zemini dediğimiz hadise aslında bu. Kevin Robins'in İmaj kitabının şehir bölümü bu manada çok kıymetli. Benim aklıma o gelir. Niye şehirlerimizi bu kadar çok ışıklandırdığımızdan söz eder ve şunu da der, ışıklarla bir perdeleme yaparız. Aslında asıl şehrin görünmesini perdeleyerek yeni bir görüntü oluşturur ve insanların önüne şehir budur deriz diyor. Gerçekten de bugün cam şehirler, çelik şehirler akıllı şehirler veya yapay şehirler veya görüntü şehirler üzerinden modern insanın şehri de gittikçe matematikselleştirmesi daha rafine bir mekanik hale getirmesi de tesadüf değil. Bu aslında en sonunda söyleyeceğimiz o bağlamla ilgili: İşte hayatsız ve eşiksiz evler bir anlamda ölümü hayatın dışına atar. Ölüm fikrini hayatın dışında gören bir nazariyatın, bir zihniyetin içinde yaşadığımızın göstergesiyle ilgili. Bugün maalesef bizim şehirlerimizde işte kitabın sonunda mezarlıkla, mezarlarla bitirmenin sebebi de oydu. Ölüm aslında hayatın bize ne olduğunu gösteren en sahici şey. Yani 'her şey yalan tek gerçek ölüm' falan diye şarkılar, şiirler vardır. Baktığımız zaman da hakikaten ölümün dışındaki her şeyin gerçekliğini bugün tartışabilirsiniz. Ama ne yapıyor Aydınlanma düşüncesi ölümsüzlük üzerine kuruyor her şeyi… Ölümü hayatın dışına atıyor. Mezarlıkları şehirlerin dışında atarak ölüm fikrini bertaraf etmeye çalışıyor. Oysaki bizde Yahya Kemal'e atfedilir, Yahya Kemal bir şehrin nüfusunu sayarken ölüleri de sayarmış, çünkü biz ölülerimizle yaşarız. Yani gerçekten camilerin hazireleri, medreselerin kenarları, her mahallenin mezarlığı şehirle iç içedir ve şehrin asla ötesinde değildir. (Burada 'öte' derken dışı kastediyorum burada aşkın anlamında değil). Ölülerimizle iç içe olmamız aslında hem dünyanın geçiciliğini hem de ölümle birlikte hayatın devam ettiğini gösterir bize. Ölüm de dünyayla hayatının bitmediğini ve asıl hayatın, esas hayatının başladığını bize anlatır. Bu manada biz işte az önce dini tanımlarken, hayatı tanımlarken doğumla ölüm arasında ki şeyler olarak tanımladık ya din de bu. Dolayısıyla aslında hayat dediğimiz şey de bu… Onun için bizde ölüm hayata dairdir ve dâhildir. 🔺 Dursun Çiçek: Şehirlerden mezarları, mezarlıkları çıkardığınız zaman veya mezarlığı olmayan şehirler yaptığınız zaman aslında o şehri de öldürmüş oluyorsunuz ve şehre bir hayat vermiyorsunuz. Şehri hayatından koparıyorsunuz. Şöyle bir şey düşünelim, onlar gibi düşünelim muhal farz diyerek: Bu dünyaya gelmişsiniz ortalama kaç diyelim 70 yıl yaşıyorsunuz ve bitiyorsunuz. Bu kadar matematikle, bu kadar fizikle, bu kadar felsefeyle uğraşan insan bunu kabul eder mi, edebilir mi? Böyle düşündüğünüz zaman o kadar basit ve yalın ki! Ama ne yapıyor ölmemek için; hücre donduruyor, şunu yapıyor, bunu yapıyor başka bir şey… Oysaki biz ölümsüzlüğü nerede kabul ederiz? Ölümü hayata dahil ederek… Mefhum üzerinden düşünmek lazım buralarda. Bugünden baktığımızda Gazali ölü mü bizim için, İbn Sina ölü mü, İmam-ı Azam Ebu Hanife ölü mü, şehitler ölüler mi? Biz ölümsüzlüğü, hayatı bir öte üzerinden, bir mefhum üzerinden bir müteâllik üzerinden tanımlıyoruz. Dolayısıyla şehirlerimizin ölmemesi de evlerimizin ölmemesi de bir surete indirgenemez. Bir matematiksel veya fiziksel mekâna indirgenemez. Dolayısıyla mezarlarımızla aynı şehirde yaşadığımız zaman mekânımız tamamlanır. Hatta şöyle diyelim, sohbetin sonu şöyle bağlayalım: Mekânımızın tamamlanması için mezarlıkları olan şehirlerde yaşamaya başladığımızda artık nazariyatımızın da oluştuğuna, hafızamızın da yeniden hatırlandığına ve dilimizin de yeniden kurulduğuna artık bir hayat nizamı ve dünya tasavvurunu oluşturabileceğimize inanabiliriz. Röportaj Bekir Salih Yaman Editör Halil İbrahim Kutlu Kamera Eyüp Can Kaymak

Dursun Çiçek: "Ölüm hayata dair ve dâhildir"

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

"Uluslararası Ankara Caz Festivali" Kerem Görsev Trio konseri ile başladı

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

Rahman’ın has kulları

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

PODCAST I İsrail'i kuran karanlık aile

Sincan değil Doğu Türkistan

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

İsmet Özel'in Başyapıtı: Üç Mesele I Kitap Dedektifi

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

Tarihi güzellikleriyle kendisine hayran bırakan Osmanlı şehri: Mostar

Çağımızın ilginç hastalığı: Paris Sendromu

Arama

Dursun Çiçek: "Ölüm hayata dair ve dâhildir"