Arama
İlmihallerin tarihi seyir içerisindeki yolculuğu
Anadolu'da İslam inanç esaslarının özümsenmesine zemin hazırlayan ilmihaller, yüzlerce yıldır dini hayatımızın vazgeçilmez bir parçası. Kısaca "davranış bilgisi" demek olan ilmihal, insanın kendisinden beklenenleri yerine getirme hususunda ona kılavuzluk eden derli toplu bilgilerden oluşur. Peki, her çağın rehberi ilmihaller nasıl ortaya çıkmış ve tarih boyunca kendisine nasıl misyonlar yüklenmişti? İlk ilmihaller nelerdi ve bu ilmihallerin müellifleri kimlerdi? İşte ilmihallerin tarihi seyir içerisindeki yolculuğu...
Osmanlı'da ilmihal geleneği önce, Arapça yazılmış bazı eserlerin Türkçe'ye çevrilmesi ve eksik görülen kısımların tamamlanmasıyla başlamıştı. Mevcut bir eseri tercüme veya şerh veya genişletmeye dayalı ilmihâl faaliyetleri, Osmanlı coğrafyasında yoğun bir şekilde görülmekteydi. Kutbüddin İznikî'nin, Ebü'l-Leys es-Semerkandî tarafından kaleme alınan Mukaddime adlı namaz risâlesini Türkçeye çevirip inanç, ibadet ve ahlâka dair konuları eklediği Kitâbü'l-Mukaddime'si bu alanın ilk örneklerinden birini oluşturuyordu.
Abdurrahman Aksarâyî'nin, Abdülazîz Fârisî'ye ait ʿUmdetü'l-İslâm adlı eseri Türkçe'ye tercüme ederek bazı konuları eklemek suretiyle telif ettiği İmâdü'l-İslâm bir başka örnekti. XII-XIII. yüzyıllarda Hârizm Türkçesi'yle yazılan ve XV. yüzyılda Mehmed b. Bâlî tarafından Anadolu Türkçesine aktarılan Güzîde adlı eser de ilmihal geleneğinin ilk örnekleri arasında yer almaktaydı.
Osmanlı dönemi Anadolu coğrafyasında ilmihâl, oluşum ve sistemleşme sürecini bu şekilde yaşarken, diğer coğrafyalarda da telif edilmiş ilmihâl örneklerine rastlanılmaktaydı.
Harezm bölgesi, bilhassa Arapça ve Farsça dini ve edebi eserlerin tercümesinde, bir kısmı Anadolu'daki tercümelerden önce ve bir kısmı da eş zamanlı olarak önemli bir kültürel aktarım merkezini temsil etmekteydi. Harezm sahasında İslam adlı bir şair tarafından 1313'te kaleme alınan Muinü'l- Mürid adlı 407 dörtlükten oluşan manzum ilmihal, Türkçe yazılan ilk İslam ilmihali olma vasfını taşır. Eserde iman, abdest, gusül, namaz, zekat gibi kuralların manzum olarak anlatılır.
Muinü'l- Mürid kitabını incelemek ve satın almak için tıklayınız
1562-63 yılında yazıldığı tahmin edilen Birgivî'nin Vasiyetnâme'si (Risâle-i Birgivî), Anadolu sahasındaki Türkçe ilmihal kitaplarının kısa cümleli, ezberlenmesi kolay ifadelerle örülü, ayrıca anonim Mızraklı İlmihal'e öncülük eden önemli bir metindi.
"İlmihal" adının kullanıldığı ilk kitap ise 16. yüzyıldan sonra yazıldığı tahmin edilen ve zamanımıza kadar etkisini sürdüren Mızraklı İlmihal'di. Osmanlı toplumunda çok okunmuş ilmihâl kitaplarının başında gelen Mızraklı İlmihâl yalnız okunmakla kalmayıp aynı zamanda ezberlenmiş, hattâ yaygın eğitim dışında İstanbul, Rumeli ve Anadolu da sıbyan mektepleri gibi örgün eğitim kurumlarında da din bilgisine başlangıç kitabı olarak okutulmuştu.
Konuları arasında abdest, gusül, teyemmüm, namaz, oruç, hac, peygamberlerin sıfatları, îmanla ilgili hususlar, meleklere ve kitaplara îman, Allah ın sıfatları, elli dört farz, ahkâm-ı şer iyye, îman-islâm-ihlas, küfür ve şirk gibi hususlardı. Mızraklı İlmihal'in sıbyan mekteplerinde, camilerde, köy odalarında ve evlerde yaygın olarak okunması sebebiyle halkın din anlayışını etkilediği bilinmekteydi. Bu yüzden, modernleşme döneminde adı zikredilerek çokça tenkide konu olmuştu. Etkinliği günümüze kadar devam etmiş olan bu eser İsmail Kara tarafından günümüz Türkçesine çevrilmişti.
Daha sonra kaleme alınan Kadızâde İstanbûlî'nin Cevhere-i Behiyye-i Ahmediyye fî şerhi'l-vasiyyeti'l-Muhammediyye'si de ilk ilmihaller arasında gösterilir.
Mızraklı İlmihal kitabını incelemek ve satın almak için tıklayınız
Tanzimat'tan sonra açılan okullarda din derslerinin programda yer almasıyla birlikte ilmihal kitaplarının yazımı hız kazandı. Mevcut ilmihaller giderek dinî hayatın zayıflamasına zemin hazırlayıcı bir nitelik taşıdığı düşünülmüş ve bu sebeple yeni ilmihal kitaplarının telifi gerekli görüldü. Bu aşamadan sonra ilmihal kitaplarıyla din dersi kitapları birbirine yakınlaşacak, ayrıca "ahlâk dersleri" adını taşıyan kitaplar telif edildi. Yeni kurulan ibtidâiye ve rüşdiye mekteplerinde önceleri Birgivî'nin Vasiyetnâme'si okutulurken daha sonra Mustafa Bey'in kaleme aldığı Telhîsü'l-mülahhas, Mülahhas İlmihal , Mufassal İlmihal ve Mesud Mahmud tarafından yazılan Muhtasar İlmihal okutulmaya başlandı.
Bu dönemde telif edilen ilmihaller arasında şu eserler kaydedilebilir: İşkodralı Lutfi Paşa, Sual ve Cevaplı İlmihal; Abdülhamîd b. Mustafa Reşîd, Zübde-i İlmihâl ; Süleyman Paşa, İlmihâl-i Kebîr ve İlmihâl-i Sagir ; Fâtih Ahmed Hamîdî, İlmihal ; Mehmed Üstüvânî, İlmihal; Rûmî Efendi, İlmihal; Ahmed Akhisârî, İlmihal; Oflu Mehmed Emin Efendi, Necâtü'l-mü'minîn; Mehmed Zihni Efendi, Ni'met-i İslâm; İmamzâde Esad Efendi, Dürr-i Yektâ; Halim Sabit, Amelî İlmihal İskilipli Mehmed Âtıf, İslâm Yolu-Yeni İlmihal.