İslam’ın en müstesna sembolü ‘ezan’ın dünü ve bugünü

Her gün beş vakit, dünyanın dört bir yanında; her bir şehirde, beldede ve en ücra köylerde bile okunan ezana ve İslam'a karşı olan düşmanlık, 80 yıl önce de vardı. Özellikle genç neslin ezana ve dini değerlere olan duyarsızlığı, ciddi bir sorun olarak bugün de karşımıza çıkıyor. Bu sorunun çözümü ise yetişkinlerin 'örnek olma' vasfına nail olmaları ile gerçekleşebilir. Yani ezanın taşıdığı derin mana ve üstün değeri kitlelere ve özellikle yeni yetişen nesle aktarmak ve anlatmak adına gayret ve çaba sarf edilmesi gerekiyor. İşte bu minvalden ilerleyerek sizler için ezanın tarihçesini, faziletini, hikmetini; ezanın taşıdığı yüce mana ve değerin farkında olabilmeyi; Türkçe ezan zulmünün nasıl sona erdirildiğini, tek parti döneminde milleti İslamiyet'ten koparmak için atılan adımları; kısaca ezanın dünü ve bugününü derledik. Sözlükte 'bildirmek, duyurmak, çağrıda bulunmak, ilân etmek' mânasında bir masdar olan ezan kelimesi terim olarak farz namazların vaktinin geldiğini, nasla belirlenen sözlerle ve özel şekilde müminlere duyurmayı ifade eder. Aynı kökten gelen müezzin 'ezan okuyan kimse', mi'zene de 'ezan okunan yer' (minare) demektir. Ezan kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de bir yerde 'bildiri, ilâm' mânasında geçerken (et-Tevbe 9/3) terim anlamında ezana nidâ kökünün türevleriyle iki âyette (el-Mâide 5/58; el-Cum'a 62/9) işaret edilmiştir. Ezan sözlük anlamında ve çeşitli fiil kalıplarıyla yedi âyette, müezzin de yine bu çerçevede 'çağrıcı, tellâl' mânasında iki âyette yer alır. Hadislerde ise ezan kelimesi terim anlamında hem isim olarak hem de çeşitli fiil kalıplarıyla sıkça geçmektedir. Namaz Mekke döneminde farz kılındığı halde Hz. Peygamber'in Medine'ye gidişine kadar namaz vakitlerini bildirmek için bir yol düşünülmemişti. Medine döneminde ise Müslümanlar başlangıçta zaman zaman bir araya toplanıp namaz vakitlerini gözetirlerdi. Bir süre namaz vakitlerinde sokaklarda 'es-salâh es-salâh' (namaza namaza!) diye çağrıda bulunulduysa da bu yeterli olmuyordu. Namaz vaktinin geldiğini haber vermek üzere bir işarete ihtiyaç duyulduğu aşikârdı. Bunun için nâkūs (Hıristiyanlarca şimdiki çan yerine kullanılan, üzerine bir çomakla vurularak ses çıkarılan tahta parçası) çalınması, boru öttürülmesi, ateş yakılması veya bayrak dikilmesi şeklinde çeşitli tekliflerde bulunulduysa da nâkūs hıristiyanların, boru yahudilerin, ateş Mecûsîler'in âdeti olduğu için Resûlullah tarafından kabul edilmedi. Ancak bu sırada ashaptan Abdullah b. Zeyd b. Sa'lebe'ye rüyada ezan öğretilmiş, Abdullah da ertesi gün Hz. Peygamber'e gelerek durumu haber vermişti. Bunun üzerine Resûl-i Ekrem Bilâl'e ezan cümlelerini ezanda ikişer, ikamette ise birer defa okumasını emretti. Bu arada Hz. Ömer Resûlullah'a gelip aynı rüyayı kendisinin de gördüğünü, ancak Abdullah b. Zeyd'in daha erken davrandığını bildirmiştir. Müslümanlığın ilk zamanlarında bugün bildiğimiz şekilde ezan okunmuyordu. Namaz, Mekke döneminde farz kılındığı halde, Hz. Peygamber'in Medine'ye gelişine kadar namaz vakitlerini bildirmek için bir yol düşünülmemiş ve belki de cemaatle kılınmadığı için buna ihtiyaç duyulmamıştı. Medine'ye gelindiğinde bir süre sokaklarda 'es-salâh es-salâh' (namaza, namaza) veya 'essalâtü câmia' (namaz insanları toplayıcı ve bir araya getiricidir veya namaz birçok güzellikleri ve şükür çeşitlerini kendisinde toplar) diye bağırılmışsa da bu yeterli olmamıştı. Hicretin ilk yılında Medine'de Mescid-i Nebî'nin inşası tamamlanıp müslümanlar düzenli bir şekilde toplanıp cemaatle namaz kılmaya başlayınca, Peygamberimiz namaz vakitlerinin girdiğini ve topluca namaz kılınacağını duyurmak için ne yapılabileceğini arkadaşlarıyla görüşmeye başladı. Sonunda birkaç sahâbînin aynı şekilde rüya görmeleri üzerine bugünkü bilinen şekliyle ezan ilk defa olarak Hz. Bilâl tarafından sabah namazında, Neccâroğulları'ndan bir kadına ait yüksekçe bir evin damında okunmuş ve artık Müslümanlığın bir şiârı, alâmeti haline gelmiştir. Bu bakımdan esasen müekked sünnet olmakla birlikte, bir bölgede hiç okunmamasına karşı sert yaptırımlar bulunduğu için, vâcip veya farz-ı kifâye ağırlığında olduğu kabul edilmektedir. Ezan şu sözlerden oluşur: 'Allāhü ekber' (Allah en büyüktür [dört defa]); 'Eşhedü en lâ ilâhe illallah' (Allah'tan başka ilah olmadığına şehâdet ederim [iki defa]); 'Eşhedü enne Muhammeden resûlullah' (Muhammed'in Allah'ın elçisi olduğuna şehâdet ederim [iki defa]): 'Hayye ale's-salâh' (haydi namaza [iki defa]); 'Hayye ale'l-felâh' (haydi kurtuluşa [iki defa]), 'Allâhü ekber' (Allah en büyüktür [iki defa]); 'Lâ ilâhe illallah' (Allah'tan başka tanrı yoktur). Sabah ezanında, 'Hayye ale'l-felâh'tan sonra iki defa, 'es-Salâtü hayrün mine'n-nevm' (Namaz uykudan hayırlıdır) sözü tekrarlanır ki buna 'tesvîb' denilir. Mana ve muhtevası bakımından ezan hem namaz hem de İslâm için bir çağrıdır. Yani ezan vasıtasıyla insanlar bir taraftan namaza çağrılırken diğer taraftan İslâm'ın üç temel ilkesini oluşturan Allah'ın varlığı ve birliği, Hz. Muhammed'in O'nun elçisi olduğu ve asıl kurtuluşun (felâh) âhiret mutluluğunda bulunduğu gerçeği açıklanmış olur. Yer küresinin güneş karşısındaki konumu ve kendi çevresinde dönüşü ile namaz vakitlerinin oluştuğu göz önünde bulundurulduğu takdirde Müslümanlarla meskûn olan her noktada günde beş defa okunan ezanın kesintisiz devam ettiği, bu ilâhî mesajın günün her anında yeryüzünden yükseldiği anlaşılır. Hz. Peygamber'den nakledilen birçok hadis ezanın mana ve önemini dile getirmekte ve ezan okumanın faziletlerini belirtmektedir. Ezan namaz vakti girdikten sonra okunmalıdır; vaktinden önce okunursa iadesi gerekir. Hanefî ve Şâfiîler'e göre ezanın sahih olması için niyet şart değildir; Mâlikî ve Hanbelîler ise niyeti şart koşarlar. Ayrıca ezan Arapça sözleri ve bilinen tertibiyle okunmalıdır. Hanefî ve Hanbelîler'e göre ezanın Arapça'dan başka bir dilde okunması câiz değildir. Şâfiî mezhebine göre ise Arapça bilmeyen yabancıların ezanı asıl şekliyle okuyabilen birinin bulunmaması halinde kendi dillerinde ezan okumaları mümkündür. Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine göre ezanda tertip vaciptir; sözlerinin sırası değiştirildiği takdirde yeni baştan okunması gerekir. Tertibi sünnet sayan Hanefîler'e göre ise sıranın bozulduğu yerden alınarak devam edilir. Ezanı erginlik veya temyiz çağına gelmiş bir kimse okumalıdır. Gayri mümeyyiz çocuğun okuyacağı ezan geçersizdir. Ayrıca müezzinin ezan sırasında konuşması mekruhtur. Çokça konuşma veya uzunca susma suretiyle ezan sözleri arasına fasıla girmesi halinde ise baştan tekrar edilmesi gerekir. Ezan farz olan namazlar için okunur. Camide okunan ezan duyuluyorsa evlerde kılınacak namaz için ayrıca ezan okunmaz. Ezanın duyulmadığı uzak bir mesafede veya yerleşim merkezleri dışında bulunanlar da ezan okurlar. Cenaze namazı ile vitir, bayram, teravih, yağmur duası namazı ve farz-ı ayın olmayan diğer namazlar için ezan okunmaz. Farz namazlar dışında güneş tutulması vb. sebeplerle cemaatle kılınan namazlar için Hz. Peygamber zamanında ezan okunmamış, Müslümanlar, 'es-Salâte (es-salâtü) câmiaten' (cemaatle namaza geliniz) diye çağrılmışlardır. Yeni doğan bebeğin sağ kulağına hafif sesle ezan, sol kulağına da ikāmet okumak menduptur. Müezzinin sesinin gür ve güzel olması, ezanı ayakta ve yüksekçe bir yere çıkıp dinleyenlerin tekrarına imkân verecek şekilde yavaş okuması, sesin daha güçlü çıkmasına yardımcı olacağı için şehâdet parmaklarının uçlarını kulaklarına götürmesi veya ellerini kulaklarının üzerine koyması, kıbleye yönelmesi, 'Hayye ale's-salâh' derken yüzünü sağa, 'Hayye ale'l-felâh' derken de sola çevirmesi, dinî hassasiyet sahibi ve abdestli olması müstehaptır. Ezanın bitiminden sonra Hz. Peygamber'in öğrettiği ve şefaatine vesile olacağını haber verdiği şu dua okunur: 'Allāhümme rabbe hâzihi'd-da'veti't-tâmme ve's-salâti'l-kāime âti Muhammeden el-vesîlete ve'l-fazîlete ve'b'ashü makāmen mahmûdeni'llezî vaadteh.' Ey bu mükemmel davetin ve daimî çağrının [veya kılınacak namazın] rabbi olan Allahım! Muhammed'e sana yaklaştırıcı her türlü vesileyi ihsan et, onu faziletlerle donat. Onu -Kur'ân-ı Kerîm'inde- vaad ettiğin övgü makamına yücelt [Buhârî, 'Eẕân', 8]). Ezan okuyacak kimselerin erkek, akıllı, takvâ sahibi olmaları gerekir. Cahillerin, fâsıkların, çocukların ve kadınların ezan okumaları veya kamet getirmeleri mekruhtur. Ezan okuyan kimselerin abdestli olmaları gerekir; abdestsiz okunan ezan geçerli olmakla birlikte böyle yapmak mekruhtur. Müezzinler güzel ve gür sesli olmalıdır. Peygamberimiz yirmi kişiye ezan okutturup dinlemiş, içlerinden Ebû Mahzûre'nin sesini beğenmiştir (Dârimî, 'Salât', 7). Her namaz için bir ezan ve bir kamet yapılır. Sadece cuma namazında iki ezan bulunmaktadır. Bu bakımdan, bir camide vakit namazı ezan okunarak ve kamet getirilerek cemaatle kılınmışsa, daha sonra tek veya cemaat olarak aynı vakti o camide kılacak olanların tekrar ezan ve kamet okumaları gerekmez. Hatta ezan vaktinden sonra namazı evlerinde veya dükkânlarında kılacak olan kimseler ezan okumadıkları gibi cemaat bile olsalar kamet de getirmeyebilirler. Fakat cemaat olduklarında kamet getirmeleri müstehaptır. Türkiye'de cami minarelerinden tam 18 yıl ezan yerine 'Tanrı uludur' ile başlayan bir tercüme okutuldu. 29 Ocak 1932'de Fatih Camii minaresinde ilk Türkçe ezanı okuyan Hafız Rıfat'ın, elindeki kâğıda bakarak bu tercümeyi seslendirmesi Türkçe ezanı henüz ezberleyemediğinin de kanıtıydı. 18 Temmuz 1932'de de Diyanet Reisliği tüm müftülüklere ezan ve kametleri Türkçe okuma talimatı verdi. 1941'e kadar yasal düzenleme dahi bulunmadığı halde, ezanı Arapça okuyan onlarca imam ve müezzine ceza verildi. 2 Haziran 1941'den sonra ise çıkarılan yasa tatbik edildi. Ta ki 16 Haziran 1950'ye dek. Tek parti döneminde Kur'an'ı yasaklayan, camileri ahır ve gazinoya çevirenler 80 yıldır her fırsatta ezanı tahrif etmek için çaba sarf ettiler. Adnan Menderes hükümetiyle 1950'de sona eren tek parti vesayet döneminde İslam'ı 'yozlaştırıp' milleti İslamiyet'ten koparmak için adımlar atıldı. Bir yandan Kur'an okumak ve öğretmek yasaklanırken, diğer yandan camiler ahır ve gazino yapıldı, ezan tahrif edildi. 'Yeter söz milletin' sloganıyla 1950 yılında iktidara gelen Adnan Menderes, CHP'nin tek parti vesayet yönetimine son verdiğinde, millete verdiği söze binaen ilk önce Türkçe ezanı aslına çevirme konusuna el attı. Bunu yaparsa başına sıkıntılı işler geleceği yönünde uyarılar da almıştı. Nitekim onun idam edilme gerekçelerinden biri de 'İktidara geldikten 14 gün sonra Türkçe ezanı aslına çevirme sinyali vermesi' olmuştu. Ancak Menderes uyarılara kulak asmayıp ezanı aslına çevirdi. Ülke yeniden doğmuş gibi canlandı, insanlar coştu. Ne var ki millet ile vesayetin öncelikleri ters işliyordu. Uyarıldığı gibi 27 Mayıs 1960 darbesinin önemli gerekçelerinden biri Menderes'in ezanın aslına çevirmesi olmuştu. Ama Menderes'i devirseler de ezanı tekrar değiştiremediler. Ancak kalplerindeki bu sevdayı da hiç söndürmediler. Her fırsatta ezanın tekrar değiştirilmesini dile getirdiler. Senaryosu Ömer Lütfi Mete'ye ait olan 'Çizme' filmi 1950'de dönemin Başbakanı Adnan Menderes'in Arapça ezan yasağını kaldırmasının ardından Rize'nin bir köyünde, yasağın devam etmesini isteyen İnönü zihniyetine mensup bir müdür ile köy halkı arasındaki mücadeleyi konu ediniyor. Yapımcılığını Mehmet Tanrısever'in yönetmenliğini ise İsmail Güneş'in yaptığı 1991 yapımı Çizme, tek parti döneminin baskıcı yapısına da dikkat çekiyor. Film, yasağın kalkmasının ardından köydeki camilerden Arapça ezan seslerinin yükselmesi ile son buluyor. Hadislerde de ezan, namaz ile birlikte dile getirilir. Çünkü o, müminler için namaz vaktinin girdiğini bildirecek bir bildiri ve onların mescidlerde ve camilerde toplanmalarını sağlayacak bir çağrıdır. Peygamberimizin emriyle Hz. Bilal tarafından ilk olarak okunduğu günden beri ezan, güneşin üzerine doğduğu her bir mekânda, Uzakdoğu'dan başlayıp Batı'nın en uç noktasına varıncaya kadar müminlerin sadâlarıyla göklere yükselmektedir. Gerçekten bu yönüyle düşündüğümüzde saat farkı sebebiyle aslında her dakika mutlaka bir müezzinin, namaz vaktinin gelmiş olduğunu ilan etmek maksadıyla ezan okuduğunu söylemek ve her bir dakika içinde o sadânın semada dolaştığını düşünmek mümkündür. Bu hakikat bile ezana, Allah Teâlâ'nın vermiş olduğu ayrıcalığın bir işaretidir. İlâhî bir sadâ olan ezanın fazileti hakkında birkaç hadîs-i şerîf: 'Kim gönülden inanarak bunun gibi söylerse (ezanı tekrar ederse) cennete girenlerden olur.'(Nesâi, Ezân 34) Kim ezanı işitince 'Ey bu mükemmel davetin ve kılınacak olan namazın Rabbi olan Allah'ım! Muhammed'e sana yaklaştırıcı her türlü vesileyi ve fazileti ihsan et. Onu, kendisine vadetmiş olduğun Makâm-ı Mahmûd'a kavuştur.' derse kıyamet günü benim de şefaatim ona helâl olur.' (Buhari, Ezân, 8) 'İki duâ vardır, aslâ reddedilmez veya çok nâdir reddedilir: Ezân esnâsında yapılan duâ ile Allâh yolunda cihâd ederken insanların birbirine girdikleri andaki duâ.' (Ebû Dâvûd, Cihâd, 39/2540) 'İnsanlar ezân okumanın ve namazda ilk safta bulunmanın sevâbını bilselerdi ve bunları yapabilmek için de kur'a çekmek zorunda kalsalardı, mutlakâ öyle yaparlardı.' (Buhârî, Ezân, 9, 32; Müslim, Salât, 129) 'Ezanı işittiğiniz zaman siz de müezzinin söylediklerini söyleyiniz.' (Buhârî, Ezân 7; Müslim, Salât 10-11. Ayrıca bk. Tirmizî, Salât 40;) 'Kıyamet günü boyunları en uzun olanlar müezzinlerdir.' (Müslim, Salât 14. Ayrıca bk. İbni Mâce, Ezân 5) 'Ezan ile kamet arasında yapılan dua reddedilmez.' (Ebû Dâvûd, Salât 35; Tirmizî, Salât 158) 'Sonra bunun ardından yine kalpleriniz katılaştı. Şimdi onlar taş gibi, hatta daha da katıdır. Çünkü öyle taş var ki, içinden ırmaklar fışkırır, öylesi var ki, çatlar da bağrından su kaynar, öylesi de vardır ki, Allah korkusundan yukarıdan yere düşer.' (Bakara sûresi (2), 74) 'Yedi gök, yeryüzü ve bunların içinde bulunanlar, Allah'ı tesbih ederler. O'nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ama siz onların tesbihlerini anlamazsınız.' (İsrâ sûresi (17), 44) 'Namaz için ezân okunduğu zaman şeytan oradan sesli sesli yellenerek uzaklaşır, ezânı duyamayacağı yere kadar kaçar. Ezân bitince geri gelir. Kâmet başlayınca yine uzaklaşır, bittiğinde ise geri dönüp kişi ile kalbinin arasına girer ve: «Şunu hatırla, bunu düşün!» diye aklında daha önce hiç olmayan şeylerle vesvese verir. Öyle ki (buna kapılan) kişi kaç rekât kıldığını bilemeyecek hâle gelir.' (Buhârî, Ezân, 4; Müslim, Salât, 19) Ezan, kültürümüzde olduğu kadar edebiyatımızda da önemli bir yer tutar. Tevfik Fikret, Mehmet Akif, Yahya Kemal, Ziya Gökalp, Arif Nihat Asya ve Necip Fazıl'ın şiirlerinde ezan, şairlerin ruh ve düşünce dünyalarını farklı şekillerde etkilemiştir. 'Bu ezanlar-ki şehâdetleri dînin temeli Akif'e göre ezan Allah'ın azametini ve hâkimiyetini gösteren önemli bir işarettir. Senin, dem geçmiyor, yâdınla lebrîz olmadan eb'âd! Yahya Kemal'in ezan sevgisinde, küçükken aldığı terbiyenin, şairin uzun yıllar gurbette kalmasının tesiri vardır. Yahya Kemal, hatıralarında çocukluk muhitinin 'uhrevî bir âlem', evlerinin İshakiye Camii'ne bitişik olduğunu ve mezkûr caminin minaresinden ezan ve salaları dinlediğini söyler. (Derlenen kaynaklar: TDV İslamansiklopedisi, Abdurrahman Çetin; Fikriyat, Mehmet Emin Ay; Ezan, İslam'ın Sembolüdür)

İslam’ın en müstesna sembolü ‘ezan’ın dünü ve bugünü

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Arama

İslam’ın en müstesna sembolü ‘ezan’ın dünü ve bugünü