Arama
Kiliseye dönüştürülen camiler
Yalnızca İslam aleminde değil, tarih boyunca farklı dinlere mensup devletler de bir bölgeyi ele geçirdiklerinde ilk olarak büyük mabetleri dönüştürmekle işe başladı. Üstelik, mimari dönüşümü Osmanlı'daki gibi "zarar vermekten korkan" bir hassasiyetle değil tanınmayacak hale getirerek yaptılar. Peki, Endülüs'ten günümüze kiliseye dönüştürülen camiler hangileriydi?
15. yüzyılda İşbiliye Ulu Camii yerine günümüzdeki Sevilla Katedrali'nin yapılmasına başlandı. İşbiliye Ulu Camii büyüklüğünde yapılan ve 16. yüzyılda tamamlanan bu katedral, Hıristiyan dünyasında üçüncü ve Gotik Kilise olarak en büyük Avrupa katedrali sayılmaktadır. Cuma Camisi olarak bilinen İbn Adabbas Camii yerine de Salvador Kilisesi inşa edildi.
Dr. Fatma Yıldız'ın, Kilise ve Sinagoga Dönüştürülen Endülüs-İslam Dönemi Camilerinin Geç Ortaçağ Hıristiyan Kent Yapılaşmasına Etkileri isimli çalışmasında naklettiğine göre camiden kiliseye çevrilen eserler şunlardır:
"Santa María Katedrali ve Manastırı, Sevilla Katedrali, Santa Marina, Omnium Sanctorum Kilisesi San Marcos , San Román, San Pedro, San Juan de Palma, San Julián, Santa Catalina, Salvador Kilisesi, San Andrés, San Bartolomé, San Estaban, San Gil, San Ildefonso, San Isidoro, San Lorenzo, San Vicente, San Martín, San Miguel, San Nicolás, Santa Lucía, Santa María Magdalena, ve Santiago kiliseleridir."
Yıldız, Endülüs-İslam döneminde İşbiliye'de 70'den fazla cami olduğunu, bu camilerin birçoğunun 1248'de Hıristiyanların kenti ele geçirmelerinden sonra kiliselere çevrildiği araştırmalar sonucu ortaya çıkarıldığını ifade eder.
Bir zamanlar Osmanlı'nın hakim olduğu topraklardaki camiler de aynı kaderden payını aldı. Kiliseye çevrilen Türk mimari eserlerinin izine düşen Mimar Mehmet Emin Yılmaz, 18 ülkede cami, mescit, tekke, türbe gibi 329 Türk mimari eserinin kiliseye dönüştürüldüğünü tespit etti.
Eserleri kendi yerinde incelemek isteyen Yılmaz, öncelikle Osmanlı'nın uzun yıllar hüküm sürdüğü Balkanlardan başladı.. Anadolu Ajansına verdiği röportajda Macaristan, Bulgaristan ve Yunanistan'a yoğunlaştığını ifade eden Yılmaz, daha sonra Cezayir, Ukrayna, Kırım, Gürcistan, Ermenistan, Bosna Hersek, Güney Kıbrıs, Hırvatistan, Kırım, Kosova, Makedonya, Moldova, Romanya, Sırbistan ve Türkiye ile birlikte toplamda 18 ülkede cami, mescit, tekke, türbe gibi Türk eseri olup da çeşitli tarihlerde kiliseye dönüştürülen toplam 329 mimari yapı tespit ettiğini bildirdi.
Yüksek mimarın tespitlerine göre kiliseye çevrilen yapılar:
Bulgaristan:117 cami, 7 tekke-türbe ve 1 medrese kiliseye, 3 saat kulesi çan kulesine çevrildi.
Hırvatistan: 8 cami, 1 kule kiliseye; Kırım'da 6 cami ve 1 türbe kiliseye dönüştürüldü.
Kosova: 1 cami kiliseye, 1 saat kulesi çan kulesine dönüştürüldü.
Ukrayna: 2 cami kiliseye, bir minare çan kulesine dönüştürüldü.
Makedonya: 3 cami, 2 türbe, 2 saat kulesi kiliseye dönüştürüldü.
Sırbistan: 15 cami ve 2 türbe kiliseye dönüştürüldü.
Gürcistan ve Azerbaycan: 1'er cami Rus işgalinde kiliseye dönüştürüldü.
Bosna Hersek: 3 cami Avusturya işgali sırasında kiliseye dönüştürüldü.
Cezayir: 3 cami Fransız işgalinde kiliseye dönüştürüldü.
Ermenistan: 2 cami kiliseye dönüştürüldü.
Moldova: 4 cami ve Romanya'da da 5 cami kiliseye dönüştürüldü.
Macaristan: 23 cami, 5 türbe, 1 hamam ve 1 mektep kiliseye dönüştürüldü.
Avrupa'da Türk eserlerini kiliseye dönüştürmeyen tek millet Macarlardı. Macaristan'da dönüştürülen eserlerin tamamı Avusturya işgali sırasında gerçekleştirildi.
Yılmaz'ın tespit ettiğine göre Balkanlarda en çok kiliseye çevrilen Türk eseri Yunanistan'daydı. Bu ülkede 74 cami, 19 türbe, 1 imaret ve 2 namazgahın kiliseye çevrildi, bunların yanı sıra 5 minarenin de çan kulesine dönüştürülmesiyle beraber 101 eser dönüşüme tabi tutuldu.
Yılmaz göre Türk eserleri, İslam'ı simgelediği için dini ve siyasi sebeplerden yok edilmesi gereken ilk hedef olarak görülüyordu. Bu sebeple, yeni gelen sistemin varlığını kabul ettirebilmesi adına camiler kimi zaman hazin sonlar yaşıyordu. 1878'de Sofya'da bir gecede dinamitlerle 7 minare yıktırılması, bunun en canlı örneğiydi.
Camilerin dönüştürülmesindeki bir diğer sebep de Yılmaz'a göre zorunluluktu. Mübadele yapılan köylerden Türkler boşaltılınca yerine yerleştirilen Ortodoksların kilise ihtiyacı için mevcut camiler kiliseye dönüştürülmüştü.
Hüviyeti değişen eserler yalnızca camiler değildi. Yılmaz'ın tespitlerine göre cami dışındaki tekke, türbe, minare, kule, hamam, çeşme, imaret gibi İslami eserler de kiliseye çevrildi. Bu eserler içerisinde en çok dönüşüme tabi tutulan ise camilerdi.
Kiliseye çevrilen camiler, Türklerin mabetleri dönüştürürken gösterdikleri hassasiyetten ne yazık ki payını alamadı. Diğer milletler, mimari dönüşümlerde Türklerin gösterdiği saygıyı hiçbir zaman gösteremedi. Nitekim bunun en güzel örneği Ayasofya Camii'ydi. Kilise özelliklerine müdahale edilmeden sadece mihrap, minber ve minare eklenerek bu topraklarda gözü gibi bakılan bir yapıydı.
Yılmaz'ın ifade ettiğine göre kiliseye çevrilen eserlerin neredeyse hepsinde ise Türk mimarisine ait kubbe, kemer, silme gibi unsurların bilinçli bir şekilde yok edilmiş, eserlerin mimari özellikleri tanınmayacak şekilde değiştirilmişti. Fakat ne kadar değişim ve dönüşüme tabi tutulsa da "beden duvarı" diye adlandırılan bölüm kıbleye baktığı için ve yönü değişemediği için kiliseler bu şekilde tespit edilebiliyordu.