Çöllerin içindeki güzellik fragmanı: İbn Tulun Camii

Sınırsız alan... Yine sınırsız alan... Çölün uçsuz bucaksız alanı... Yüce Allah'ın görünmez varlığını çağrıştıran boşluk... Ve insanın üzerinde secdeye kapandığı bir seccadeden başka bir şey olmayan yeryüzü... Caminin asıl anlamı işte budur: Allah'a hamdını ifade etmek için... Allah'ın mutlak yüceliğine şahitlik ederek kendi kendine 'yeterliğini' reddetmek için... Yapıp ettiklerinin istikametini belirleyecek ve kendisine bunları yapma gücü verecek hidayeti, yani 'doğru yolun' hidayetini vermesini Allah'tan dilemek için insanın secdeye kapandığı yerdir orası... İbn Tulun Camii demek, her şeyden önce onun asıl kısmı, yani ruhunu oluşturan geniş avlusu demektir. Ahenkleri ve büyüleyici tekrarlarıyla bir başka sonsuzluğu ilham eden ve sayısız kapılarıyla sınırsız bir âleme açılan kemerlerinin güzelliğiyle, uçsuz bucaksız güzellikten başka sınırı olmayan bir çöl fragmanıdır. Bu avlunun enginine daldığınızda anlarsınız ki şu duygunun en yoğun bir şekilde hissedildiği yer belki de dünyada yoktur: Caminin manevî alanı, sanki maddî alana aktarılmış ve sanki namaz doğruca oraya yansıtılmıştır. Bakışlarımızı gökten başka kubbesi olmayan avlunun zemininden öteye kaldırdığımız, avluyu hapsetmeyen, aksine onu görülür ufku olmayan bütün âlemlere açan revakların üstüne çevirdiğimiz ve o garip sarmal minareyi, tıpkı bir hatıranın serabında olduğu gibi, fark ettiğimizde, bu burguyu andıran minarenin hareketiyle bir yerlere doğru alıp götürüldüğümüzü hissederiz. Güneşin tutuşturduğu gökyüzünde o burgu minareyi adeta uzattıkça uzatırız. Derken bir de bakarız ki Samarra'daki devasa sarmal minarenin yine aynı hareketiyle yeryüzüne ineriz. Kendimizi bir halifenin ölçüsüz hırsının çölden fışkırttığı, Bağdat'a birkaç on kilometre uzaklıktaki o Samarra'da, o masalsı şehirde buluruz. Ve de sarı aşıboyası ve kum ve güneşin altını üzerinde yükselirken artık mevcut olmayan camide... Ondan geriye kendisini bin yıllık yalnızlık içinde bir kale duvarı gibi koruyan sadece ihata duvarı kalmış. Alabildiğince geniş bir namaz kılma alanı. Bir de şu sessiz minaresi... İbn Tulun camiinin minaresi işte o minarenin tıpatıp kopyasıdır. Tıpkı Kurtuba Camii gibi, İbn Tulun da bir hayalden ve bir özlemden doğmuştur. Abbasilerin katliamından yakasını kurtaran Emevi Hanedanının sonuncusu I. Abdurrahman'ın anayurdu Suriye'sinin ihtişamlarının hatırasını Şam'dan İspanya'ya taşıması ve Endülüs'teki Guadalquivir (Vâdiü'l-Kebîr/Büyük Vadi)'de Barada nehri kıyılarında yaşanmış harikulâde çocukluk hülyalarını yeniden yaşatmayı istemesi gibi, Bağdat'taki halife tarafından Mısır'a vali tayin edilen ve bir Türk paralı askerinin oğlu olan Ahmed İbn Tulun da halife sarayının ihtişamının hatırasıyla, özellikle de Mezopotamya çölünde şu meydan okuyuşun, yani Samarra'nın özlemiyle yanıp tutuşuyordu: Efsane şehir Samarra ve İslâm'ın onun o zamana kadar hiç görülmemiş en geniş camisi... Çölün güneşiyle altın giysiler giyinen tuğladan surları ve benzersiz minaresiyle kendini gösteren cami... Sarmal bir rampayla zirvesine tırmanılan koni şeklindeki gövdesiyle görülmedik bir şekle sahip bu minare, devasa merdivenleriyle göğe yükselişin düşünü kurduran veya ilâhların yeryüzüne inişinin umudunu taşıyan Mezopotamya'daki binlerce yıllık zigguratların sanki yeniden boy atışıdır. Samarra'yı kurduran kibirli halife, bu kâfirce uygulamanın anlamının acaba farkında mıydı? Mezopotamya ile birlikte medeniyetlerin doğuşunun diğer kutbunda yer alan Mısır da ölçüsüzlüğün ve aşırılığın piramitlerini dikmişti. Çünkü Firavunlar, çölü, güneşi ve zamanı hiçe sayan bu taştan çadırlar altında ölümle ebediyet yarışına çıkarak ölüme meydan okumayı umuyorlardı. İbn Tulun Camii, Doğu'nun ve Batı'nın o debdebeli ve şaşaalı medeniyetlerinin etkilerinin kavşak noktasında doğmuştur. Bu cami, Allah'ın mutlak ululuğu ve yüceliğinden hareketle ihtirasları, o kendine yeterlik iddialarını göreceleştiren bir imanın potasında niteliklerini değiştirerek dönüştürmüştür. Belki de insanı büyülemesinin sırrı buradadır. Bütün bu serapların bizde uyandırdığı coşku sakinleştiği, bu mekânın ve bu ışığın göz kamaştırıcılığı deruni boşluğu meydana getirdiği zaman, biz her şeyden hareketle her ayrıntının ruhî anlamını yeniden keşfederiz. Bakışımız, avlunun sınırsız olan her şeyi üzerinde gezinir, revakların muhteşem ahengini ve sıra kemerlerinin, çift kubbeli kemerlerinin sessiz boşanışını seyrederken uğultular diner. Sabit hâlleriyle bize dönmüş gibi görünen bu siyah gözbebekleri, bu kemer gözleri, çehresiz bakışlarıyla bize seslenirler. Bu yavru kemerler tarafından adeta çekilip alınan bizler, her bir köşesine tepeleri nakışlanmış başlıklı sütunçelerin gömüldüğü her dörtgen ayağın önünden bizi geçiren keskin bir yol takip ediyoruz. Yapının heybetli bütünlüğü, çeşitliliğin bütün yüzlerini harelendirmeye başlıyor. Öyle bir çeşitlilik ki, bu sütun başlıklarından hiçbiri, kemerlerin iç yüzeylerinin hiçbiri, pencerelerin, frizlerinin ve onları çevreleyen gül bezeklerin hiçbiri bir diğerine asla benzemiyor. Kemerlerin iç yüzeyleri üzerindeki ince çiziklerde ve çerçevelerinin silmeleri üzerinde, pencerelerin yüksek ve daha ince uzun kırık kemerlerinin çevresinde, bir ırmak yavaşlığıyla, bir kaynağın veya bir şelâlenin bütün o beklenmedik hareketleriyle ve de sonsuz hareketin şeklini ve ritmini asla bozmaksızın, nihayeti olmayan bir arabesk akıyor. Çiçek mi yoksa nesih yazısıyla yazılmış harfler mi oldukları bilinmeyen dalgalanmalar ve geometrinin titreyişleridir bunlar. Her pencereyi saran ve taçlarını o kadar mükemmel ve geometrik bakımdan o kadar olağanüstü bir şekilde açan gül bezekler, kabartmaları ve gölgeleriyle, sanki çiçekler dâhil her şeyin Allah'ın önceden kestirilemez iradesine boyun eğmiş beşerî bir plâna göre yeniden oluşturulduğu bir başka dünyadan fışkırıyor gibi görünüyorlar. Sadece beş ara bölmesi bulunan namaz kılınan alan, avlunun mekânından ve avlunun aydınlatmasından kopuk olmak şöyle dursun, aynı ayaklar, aynı içe sokuşturulmuş sütunlar ve siluetleri loşlukta yılankavi dalgalanmalar oluşturan aynı şişkin sütun başlıklarıyla tam bir devamlılık arz eder. İç içe geçmiş dairelerden karmaşık bir kafes veya bir yıldız ağı meydana getirmediklerinde, pencerelerin taş parmaklıkları, örülmüş bir şeritler labirenti içinde, mekâna belli bir düzen kazandırır. Bu mekânda çiçekler veya zambağı andıran çiçek süsleri, üzüm asması veya kenger yaprağı bezemeleri canlanır. Bu canlanma öyle bir soyutlama derecesinde gerçekleştirilir ki, sanki bizi alır ve onların hepsini doğurmuş olan ilk ve ana örneğe götürürler. Yüksek duvarlardaki gözler (hücreler), çoğu zaman deniz kabuklarının üstünde yer alır ki bunun dinî bir anlamı vardır. Çünkü Hz. Peygamber, dünyanın ilâhî kelâmın remzi olan beyaz bir inciden yaratılmış olduğunu söylüyordu. Midye kabuğu bu incinin kabıdır, tıpkı ilâhî kelâmı kabule açılan kalp gibi. Arabeskin son bezeme kıvrımı, bütün yapıyı namaz kılanlarla birlikte ötelerin ötesine, Allah'ın sonsuzluğuna sürükleyerek, minarenin taştan hüsnühattın ilâhî damgasına bürünür. Bu hüsnühattın son sarmalı semaya açılır. Yukarıda, ihata duvarlarından ve bu duvarların hayallerimizi çevreleyemeyen veya sınırlandıramayan taştan gülünç askerî güruh niteliğindeki gözenekli mazgal dendanlarından kurtuluruz. Persepolis'teki Dârâ'nın sarayını veya Babil'deki İştar Kapısı'nı çağrıştıran birbirine benzer mazgallar yeni dinin atılımını durduramamıştır. Bu din, ölü kültür ve ilâhların bütün ihtişamlarını, onlara yeni bir hayat vermek üzere, Hz. İbrahim'in o ilk imanına dâhil etmiş ve böylece de, Hz. Peygamber'e vahyedilen Kitap'ta ebedî gençliğine kavuşmuştur. Ey İbn Tulun, geçmişin iki büyük medeniyeti – Mezopotamya ile Mısır medeniyetleri– arasındaki diyaloğun mekânı, ilk imanın diriliş yeri, Doğu ile Batı arasında, hayatın bütün güçlerini bir yakadan öbür yakaya taşıyan sen! Biz senden, mümin olmanın tevazuu ve Allah'ın yeryüzündeki halifesi insan olmanın övüncüyle, hayatlarımızın anlamından daha bir emin olarak ayrılıyoruz. İnb Tulun Camii, Abbâsîler döneminde Mısır'a vali olarak tayin edilen, daha sonra halifenin eyaletler üzerindeki nüfuzu azalmaya başlayınca bağımsız bir Türk devleti kuran Ahmed b. Tolun tarafından inşa ettirilmiştir. Kahire'nin yanıbaşında Fustat'ın kuzeydoğusunda yeni kurulan ve Katâi' adı verilen merkezde Cebelyeşkür adlı tepe üzerinde bir ulu cami şeklinde yaptırılan bina günümüzde Mısır'da esas biçimini koruyan en eski camidir. Arapça kaynaklarda Câmiu (Mescidü) İbn Tûlûn, Türkçe eserlerde Tolunoğlu Camii diye de anılır. İbadet mekânındaki pâyelerden birinin üzerinde yer alan orijinal kitâbe vakfiye metnini ihtiva etmekte ve düz kûfî ile yazılmış olarak binanın tamamlanma tarihini (265/879) vermektedir. Makrîzî caminin bu tarihten üç yıl önce yapılmaya başlandığını belirtir. Daha sonra 470'te (1077) Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh ve 696'da (1296-97) Memlük Sultanı Lâçin tarafından camide önemli tamirat yapılmıştır. Tamamen tuğla ile inşa edilmiş olan İbn Tolun Camii, mimarisi ve tezyinatının büyük bir kısmı ile Abbâsî geleneğini ve özellikle Sâmerrâ üslûbunu devam ettirir. Yapı, etrafı duvarlarla çevrili 161,5 × 162,25 m. ölçülerinde bir dış avlunun kıble yönünde yer almaktadır. Cami, ortada yaklaşık 92,00 × 92,00 m. ölçüsünde kare bir avlu ve bu avluyu çevreleyen neflerden meydana gelmiştir. Kıble yönünde dört kapısı bulunan cami doğu ve batıda yedişer, kuzeyde ise beş kapı ile dış avluya, dış avlu da bir kapı ile kıble yönüne, doğu ve batıda altışar, kuzeyde yedi kapı ile dışa açılmaktadır. Bu kapılardan, cami hariminde kıble duvarına yakın ikişer kapı ile dış avlu duvarının köşelerindeki ikişer kapı dışında diğer on beş kapı karşılıklı olarak yerleştirilmiştir Cami dışında Dârülimâre (el-Meydân) adı verilen saray yer almaktaydı ve İbn Tolun da mihrabın yanındaki bir kapı ile doğrudan ibadet mekânına girebilmekteydi. (Türk Edebiyatı dergisi - 480. sayı / Ekim, 2013)

Çöllerin içindeki güzellik fragmanı: İbn Tulun Camii

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

"Uluslararası Ankara Caz Festivali" Kerem Görsev Trio konseri ile başladı

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

Rahman’ın has kulları

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Osmanlı'nın Balkanlar'daki 5 eseri

Hz. Hafsa'nın (ranha) hiç kapanmayan penceresi

İslam mimarisinin çekirdek kavramı: Mekan

Avrupa'nın acımasız yüzü

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

Hayatı ve fikirleriyle Yazıcızadeler

Arama

Çöllerin içindeki güzellik fragmanı: İbn Tulun Camii