Edebiyat ve müzikte “babalar ve oğullar”

Pek çoğumuz Mevlana Celaleddin Rumi'yi ustalıkla tanıdığını sanır. Oysa yine pek çoğumuz onun bir oğlu olduğunu ve bu evladın Mevlana'nın açıklayıcısı, devamcısı, eserlerinin anahtarı ve esaslarını ortaya koyduğu Mevlevi yolunun düzenleyicisi olduğunu bilmez. Sultan Veled 25 Nisan 1226'da Lârende'de doğan, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin büyük oğludur. Mevlânâ tarafından ona dedesinin (Bahâeddin Muhammed Veled) adı verilmiştir. Bu nedenle şiirlerinde 'Veled' mahlasını kullanmıştır. Annesi Semerkantlı Lala Şerefeddin'in kızı Gevher Hatun'dur. Oğlu Veled'in yetişmesine büyük bir özen gösteren, onu tüm ilim cemiyetlerinde yanında bulunduran Mevlana, ona özel bir sevgi ve merhamet gösterdi. Hatta çoğu zaman onları baba-oğul değil kardeş sandılar. Sultan Veled, yetmiş yıl boyunca aralıksız olarak açık bir üslupla babasının sözlerini açıkladı. Dini, şer'i ve tasavvufî kültürünü de katarak babasının sırlarını açıklamak ve hadisleri tefsir etmekte olağanüstü bir başarı gösterdi. Türkçeye babasından daha fazla yer verir ve babası gibi bir divan, üç mesnevi ve bir de Maârif adlı meşhur eser bıraktı. Sultan Veled 10 Receb 712'de (11 Kasım 1312) Konya'da vefat etti ve babasının sağ tarafına defnedildi. Divanındaki bütün şiirlerinde Mevlânâ'nın edası, ifadesi, istiareleri, kullandığı vezin ve redifler vardır. Diğer eserlerinde çoğu zaman onun sözlerinden aynen iktibaslarda bulunmuştur. Ancak Mevlânâ'ya oranla Sultan Veled'de hikâyeli anlatım oldukça azdır. Bu yönüyle Sultan Veled'in mesnevileri Mevlânâ'nın Mesnevi'sinden farklılaşır. Sultan Veled eserlerinde sade ve akıcı bir Farsça kullanmış, bazen Türkçe şiirler de söylemiştir. Divanında on dört Türkçe gazel bulunmaktadır. Velednâme'nin yetmiş altı, Rebâbnâme'nin 162 beyti Türkçe'dir. Türk edebiyatında Mevlânâ tesiri onunla başlamıştır. Farsça ve Türkçe şiirleri yanında Arapça ve Rumca şiirleri de vardır. Nâbî'den bir asır sonra yaşayan ve Raşid isminde şair bir babaya sahip Maraşlı Sünbülzade Vehbî, oğlu Lütfullah için kaleme aldığı Lütfiyye serlevhalı mesnevisinde şairlikle ilgili birtakım tecrübelerini oğluna aktarır. Bu arada, tezkire yazarı Fatîn'in (ö. 1867) verdiği bilgiye göre diğer oğlu Vehbizâde Hayrullah Hayrî Efendi, aşk ateşiyle kor gibi tutuşan mısraların sahibi bir şairzade şairdir. Avni mahlasıyla aşıkane ve rindane şiirler yazan Fatih Sultan Mehmed, hem toprak hem de gönül fethederken, oğulları Adlî mahlaslı II. Bayezid ve Cem mahlaslı Cem Sultan şiir vadisinde ona ayak uydururlar. Her biri divan sahibi bu üç isimden Adlî ve Cem, tarihin en dramatik kardeş kavgasının baş aktörleri olsalar da şiir söyleyişi bakımından aynı duyguları paylaşırlar. İkisi de şair olan iki şehzade kavga eder de araya şiir girmez mi? Her ikisi de şair olan Cem Sultan ile kardeşi II. Bayezid arasında şiir yolu ile yapılan düellolar, meşhur beyitlerin ortaya çıkmasına vesile olur. Cem Sultan ile kardeşi II. Bayezid arasındaki mücadele sadece savaş meydanları ve siyasi mücadele şeklinde değil, edebi anlamda da devam etti. Her iki kardeş birbirlerine şiirler yollayarak karşılıklı serzenişler ve imalar da bulundu. İki kardeş arasında söz düellosu hakkında daha fazla bilgiye buradan ulaşabilirsiniz. Yine dedesi gibi Selimî mahlasını seçen II. Selim ve Muradî mahlasıyla şiirde söz sahibi olan oğlu III. Murad şairzade şair olarak gösterilebilecek diğer sultanlardan sadece biridir. II. Selim'in Saruhan sancak beyliğiyle Manisa'da bulunduğu sırada Bozdağ yaylağında doğdu. Manisa'daki şehzadeliği döneminde özellikle hocası Hoca Sâdeddin Efendi, defterdarı Kara Üveys Çelebi ve haremi idare eden Râziye Kalfa'nın etkisi altında kaldı. Şehzadelik yıllarında idarî işlere pek karışmadı, tahtın tek vârisi olarak rahat bir hayat sürdü, vaktini Manisa yaylalarında geçirdi. Bu arada şehirde Murâdiye Camii'nin inşasını başlattı. Jacopo Ragozzoni'nin 1571 tarihli raporuna göre Murad yetenekli, iyi eğitim görmüş, dinine son derece bağlı, babası ve diğer ileri gelenler tarafından çok sevilen bir şehzadeydi. II. Selim Dönemi Osmanlı kültürünün klasik formunun zirvesine ulaştığı bir devir olarak tanımlanan III. Murad, 'Murâdî' mahlasıyla dinî ve tasavvufî şiirler kaleme almıştır. Şiirleri bazı mecmua ve tezkirelerde yer alır. Bazan ibhama bürünen Arapça ve Farsça gazelleri, padişahın arzusunu yerine getirmek ve atıyyeler almak için zamanın edipleri tarafından şerh edilmiştir. III. Murad Çoğu Arapça ve Farsça olan bazı şiirlerinin Hâşimî, Bâkî, Subhî, Hoca Sâdeddin, Zekeriyyâ vb. tarafından yapılmış şerhlerini ihtiva eden mecmua ile (Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Ktp., nr. 1901) III. Murad'ın tasavvufa dair müstakil bir telifi olarak gösterilen Fütûhât-ı Siyâm (Atâî, I, 383) muhtemelen aynı eserdir. Çeşitli kütüphanelerde III. Murad'a ait müstakil divanlara rastlandığı belirtilmiştir. Çoğu Osmanlı padişahları gibi III. Murad da iyi bir sanat eğitimi almış, şiir ve edebiyatın yanında hat sanatıyla da ilgilenmiştir. Aşkla yoğurduğu şiirleriyle nazmın zirvesinde kendisine yer edinen Fuzulî, kendisi gibi şiir yazma yolundaki oğlu Fazlî nazarında hazine konumundadır. Üç dilde şiir yazabilen, kıvrak zekâsı ve doğasındaki letafet hemen herkesçe takdir edilen Fazlî, yazdığı şiirlerle dönemi tezkirelerine girmeyi başarsa da bu kez babanın oğula üstün geldiği açıktır. Fuzûlî 963'te (1556) Bağdat ve çevresini kasıp kavuran büyük veba salgını sırasında vefat etmiştir. 'Geçti Fuzûlî' sözü de bu tarihi vermektedir. En sağlam rivayetlere göre ölüm yeri Kerbelâ'dır. Ancak Kerbelâ'da Hz. Hüseyin Türbesi karşısındaki Abdülmü'min Dede Türbesi'nde medfun olduğu şeklindeki rivayetin herhangi bir tarihî dayanağı yoktur. Onun aile fertlerinden sadece oğlu Fazlî Çelebi hakkında, Farsça bir kıta ile Nidâyî Çelebi'nin bir notu ve Ahdî'nin Gülşen-i Şuarâ'sındaki kayıtlardan az da olsa bazı bilgiler edinmek mümkün olmaktadır. Azmî Çelebi'nin en büyük eseri oğlu Hâletî'dir. 16. asrın ünlü siması Pîr Mehmed Azmî Çelebi ile rubai üstadı oğlu Hâletî arasındaki baba-oğul ilişkisi için aynı kandan iki usta şairin macerası tabiri yapılır. Defterdar Pîr Ahmed Çelebi'nin oğlu Azmî Çelebi, devrinde tanınmış bir âlim olmakla birlikte, her türlü edebî mahfilin başköşesinde yer edinmiş, şiirdeki üstünlüğü hemen herkesçe takdir edilmiş bir zattır. Azmîzâde kaynakların bildirdiğine göre dürüst, âdil, iyilik sever, hoşsohbet ve çok cömert bir insandı. Kâtib Çelebi, Osmanlı tarihinde Kınalızâde Ali Efendi ile Azmîzâde kadar çok okuyan, araştıran bir âlim daha olmadığını belirtir. Talebesi olan Atâî, öldüğünde kenarlarına tashih notları konmuş ve ayrıca çeşitli notlar kaydedilmiş 4000 kadar kitabı çıktığını yazmaktadır. Zekâsı, yeteneği ve gayretiyle yirmi bir yaşında tahsilini tamamlayarak müderris olmuş, dokuz on yıl içinde tedris hayatının en üst derecesi olan Süleymaniye müderrisliğine yükselmiştir. Şiire çok genç yaşta başlamış olan Azmîzâde Hâletî bu vadide kısa sürede üne kavuşmuştur. 1006 (1597-98) yılında tezkiresini yazan Beyânî, onun genç yaşına rağmen olgun bir kişi olduğunu ve babası gibi şiirleriyle tanındığını kaydetmektedir. 1602'de tayin edildiği Şam kadılığında kendisini tanıyan Bağdatlı Rûhî de bir kıtasında onun güzel şiirleriyle gönüllerde yer tuttuğunu ifade etmiştir. Numan Ağa, Enderun'da (saray okulu) yetişmiş, kendileri de müzisyen olan Sultan III. Selim ve II. Mahmut'tan çok ilgi görmüş, Tanbûri olarak saray fasıllarına katılmış ve çavuş rütbesiyle Enderun'da hocalık yapmıştır. Sultan II. Mahmut'un muhasibi olmuştur. Şevkefza ve bestenigâr peşrevleri meşhurdur. Tanbûri Zeki Mehmet Ağa'nın babasıdır. Zeki Mehmet Ağa, Numan Ağa'nın oğludur. Babası gibi Sultan III. Selim zamanında saray sazendesi, Enderun hocası ve muhasip oldu. II. Mahmut tarafından himaye edildi. Sultan III. Selim'in de hocası olan Tanbûri İshak'tan daha farklı bir üslup geliştirdiği söylenir. Bugün hala yeniliğini koruyan bestelerinden ferahfeza peşrevini II. Mahmut'un buyruğuyla Dede Efendi'nin ferahfeza makamındaki takımı için bestelenmiştir. Ferahfeza ve ferahnâk peşrevleri, aynı makamlarda yapılan fasıl icralarında tüm zamanların en tercih edilen eserleridir. Zeki Mehmet Ağa, İsmail Dede Efendi'yle birlikte hacca gitti, her ikisi de koleradan öldü ve Hicaz'da defnedildi. Tanburi Büyük Osman Bey'in babasıdır. Tanburi Numan Ağa'nın torunu, Zeki Mehmet Ağa'nın oğludur. Babasının ısrarıyla henüz sekiz yaşındayken Enderun'a alındı. Babasının kimseye tanbur öğretmediği söylenir. Bu yüzden tanburu başkalarından öğrenmiş ama kendi gayretiyle ustalaşmıştır. Özellikle babasının ölümünden sonra sadece sazıyla meşgul olmuş ve en güzel peşrevlerini bu dönemde bestelemiştir. Sultan Abdülmecit ve Abdülaziz dönemlerinde sarayın sersazendesi (sazendelerin başı) oldu. Tanbur tavrının babasından daha renkli olduğu söylenir. Çok nüktedan, güler yüzlü zarif bir kimse olarak bilinir. Bu nedenle her mecliste aranır, sevilir ve sayılırmış ama musiki konusunda hiç taviz vermezmiş. Tanburun iki telinden birinde gayet hafif bir uyuşmazlık sezse derhal telin birini koparır atar ve sazını tek elle çalarmış. Eserlerini değiştirenlere, nağme ilave edenlere de çok kızarmış. Hatta bir gün, uşşak peşrevinin *teslimine geçilecek bölümünü biraz değişik çalmaya kalkan bir kanuniyi dövmeye bile kalkıştığı söylenir. Teslim: Fasıl müziğinde peşrevin ve saz semaisinin her hanesi sonunda tekrarlanan parça. Mahmut Celâlettin Paşa müziği Dellalzâde'den öğrendi. Geniş bir repertuvarı vardı. Biraz Batı müziğiyle de uğraştı. Güftelerini şarkı formuyla kendi yazdı. Bu güftelerin bazıları başka bestekârlar tarafından bestelendi. Aksaray ve Nişantaşı'ndaki konak, Çubuklu'daki yalı ve Büyükada'daki yazlığı, birer musiki meclisi idi. Bu meclislerde Tanburi Cemil, Vasil ve Lem'i Atlı gibi devrin büyük ustaları bulunurdu. Oğlu, Galatasaray Sultânîsi'ni bitirdikten sonra özel hocalarla yetiştirildi. İlk musiki derslerini babasının konağından aldı. Babasının ısrarıyla, müziğe keman çalarak başladı. Babasının ölümünde sonra Tanburi Cemil Bey'den tanbur ve kemençe dersleri aldı. Ağabeyi Atıf Esenbel de Cemil Bey'den tanbur ve kemençe dersleri almıştır. Şarkıları Rahmi Bey ve Lem'i Atlı üslubunu hatırlatır. Şemseddin Ziya Bey felsefe ve tarihle de ilgilenmiş, zengin bir edebiyat ve şiir birikimine sahip olmuş, şarkılarının çoğunun güftesini kendisi yazmıştır. Gerek teknik gerekse melodik yapı bakımından eserlerinin yapısı sağlamdır. Kanuni Hacı Arif Bey, kanunun mandalsız olarak çalındığı devrin en büyük ustasıdır. Bu sazın yeniden rağbet bulmasında önemli rolü oldu ve pek çok öğrenci yetiştirdi. Fiskeli icrayı ortaya koyarak yeni bir ekol yarattı. Mandallı kanunu da çok iyi çaldığı halde tırnağın mandaldan daha sağlam ses çıkaracağını ileri sürerdi. Udu da kanun kadar ustalıkla çalardı. Tanburi Cemil Bey, Santuri Ethem Efendi, Udi Nevres Bey'le birlikte konserler de verdi. Arap ihtilalcilerin tahrip ettiği telgraf hatlarını onarmak için sonuncu kez gittiği Yemen'de koleraya yakalanıp öldü. Orada defnedildi. Zeki Arif Ataergin, yargıçlık, savcılık, serbest avukatlık ve noterlik yaptı. İlk musiki ve kanun derslerini daha beş-altı yaşlarındayken babasından ve daha sonra babasının da hocası olan Hacı Kirami Efendi'den aldı. Babası hemen hemen bütün musiki toplantılarına onu da götürdü. Bu toplantılarda küçük yaşta Tanburi Cemil, Kemençeci Vasilaki, Udi Nevres ve Hafız Osman gibi ustaların meşklerini dinledi. Hanende olarak eski üslubun ve gazel formunun son büyük ustası idi. Babasının ölümünden sonra Kemani Abdülkadir Töre'yle tanıştı. Musiki hayatında çok etkili olan Töre'nin ve Hoca Ziya Bey'in teşvikiyle bestekârlığa başladı. Zeki Arif Bey, eserlerini kendi okuyuş üslubuna uygun bestelediği için eserlerinin icrası zordur. Bir bestekâr olarak eserlerindeki melodi zenginliği başlıca özelliğidir. Resim sanatıyla da uğraşmış, güzel eserler ortaya koymuştur. Kaynaklar: Türk Edebiyatı Dergisi 2010, Andante Dergisi, Hoş Sada, Son Asır Türk Musikişinasları, İbnül Emin Mahmut Kemal İnal, İstanbul, 1958 / Türk Musikisi Tarihi, M. Nazmi Özalp, 1-2 Cilt, TRT, 1986.

Edebiyat ve müzikte “babalar ve oğullar”

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Arama

Edebiyat ve müzikte “babalar ve oğullar”