Arama
İstanbul'un gerdanındaki inciler: Kadın çeşmeleri
İstanbul, tarihi kayıtlarda dünyada en çok çeşmesi olan şehir olarak geçer. Suyun nakşedilmesinde başta Osmanlı padişahları olmak üzere, hanım sultanlar, padişah kızları, sadrazamlar, paşalar, devlet erkânı ve imkânı olan herkesin katkısı olmuştu. İstanbul'u süslemede gayret gösteren Osmanlı kadınlarının çeşmelerini sizler için derledik.
Osmanlı kadınlarının yaptırdıkları çeşmelerin çizimleri veya mimarı konusunda ise detaylı bir çalışma bulunmazken yapılışı günümüze daha yakın olan çeşmelerden bazılarının bilgileri mevcut. Mimar Sinan'ın Üsküdar'daki eseri Mihrimah Sultan Külliyesi ve Çeşmesi gibi.
Osmanlı tarihi boyunca yapılan eserleri mimari ve süsleme açısından değerlendirdiğimizde kadınlarla erkeklerin yaptırdığı çeşmelerin birbirinden çok da farkı yok. Tek fark yapıldığı dönemin mimari özellikleri ile yaptıranın ekonomik gücü. Birer yıl arayla yapılan Birinci Mahmud dönemi Tophane Meydan Çeşmesi ile Saliha Sultan Sebil ve Çeşmesi arasında görkem bakımından bir fark bulunmuyor.
"Sadece kadınların değil yaptırılan tüm yapılar için kitabeler bir nevi kimliktir."
Bâniye dua, övgü veya birkaç güzel beytin yanı sıra bazen suyla ilgili bir ayet, bazen de kelime-i tevhidin yer aldığı niş içinde veya kemerin üzerinde bulunan kitabelere harfler kabartma usulü işlenir. Bu levhalardan binayı yaptıran kişi, binanın yapım tarihi, nasıl ve niçin yapıldığı, kitabe şairinin kim olduğu ve dönemin mimari faaliyetlerine dair çok önemli bilgiler edinebiliriz.
Kadınların yaptırdığı çeşmelere bakıldığında valide sultan kitabelerinde çoğunlukla din yolunda hayırlı işler yapmaya verdikleri önem, saflık ve temizliklerine vurgu yapılmakta, sultan olan oğullarının adı övgüyle belirtilir. Padişah kızları kitabelerinde ise çoğunlukla babalarının adları, babaları hayatta değilse genellikle kardeşleri olan devrin padişahının adı geçer. Eşlerinin isimleri yazılması ise ender olarak rastlanır.
Kitabe yazıları önemli bir hattat elinden çıkmasa bile çok özenle yazılmıştır. Kelime atlaması gibi hatalar çok azdır. Çeşmeleri meydana getiren önemli unsurlardan biri olan kitabeler konusunda banilerle bâniyeler arasında bir fark bulunmazken, kadınlarda kategorilerine göre farklılıklar yer alıyor. Saraylı bâniyenin kitabesi dönemin ünlü şair ve hattatı tarafından yazılırken, halktan birinin yaptırdığı çeşmenin kitabe ise pek tanınmamış biri tarafından yazılıyor.
Kitabelerin belli bir edebiyat dili vardır: Su yerine Farsça 'ab' kullanılır mesela. Sıcak su ab-ı germ, içene ferahlık veren su âb-ı canfeza, su sıkıntısı kıllet-i ma, susamış, susuz anlamında atşan kelimelerine sıkça rastlanır. Kaynak için ayn-ı ab, ayn-ı dilara, ayn-ı hayat, ayn-ı dilnişin, çeşme içinse cari eylemek, cari olma, cay-ı huşk, cay-ı Hürrem, çeşme-i ab-ı kevser kullanılır.
Şiirlerde çeşmenin güzelliğini belirtmek için 'Bir içim su olmak' deyiminin yanı sıra Türkçede su icra eylemek yani çeşme ve sebil gibi hayır işleri bina ettirmek, su gibi aziz olmak, su gibi ezber etmek, su gibi okumak, su gibi cari olmak, suyolu, su yolcusu tabirleri çok fazla yer alır. Su getirmek için dağları delen Ferhat'ın lakabı Kuhken'dir. Hükümdar Şeddad'ın yeryüzünde yaptırdığı cennetin adı İrem ya da bağ-ı İrem olarak kitabelerde geçer.
Çeşme kitabelerinde Hz. Muhammed (SAV), Hz. Hüseyin (RA), Hz. Hasan (RA) gibi mübarek zatların isimlerinin haricinde yaptıran kişinin ölen çocukları, annesi ve babasının isimlerinin geçmesi de sık karşılaşılan durum. Örnek olarak Üçüncü Murad'ın kızı Ayşe Sultan ölen kocası Kanijeli İbrahim'in, Birinci Abdülhamid'in eşlerinden Sineperver Valide Sultan ölen oğlunun, Zehra Hanım babası Muhtar Efendi ve kardeşi Celal Bey'in ruhuna yaptırılan çeşmelerden söz edilir.