Arama
İstanbul'un gerdanındaki inciler: Kadın çeşmeleri
İstanbul, tarihi kayıtlarda dünyada en çok çeşmesi olan şehir olarak geçer. Suyun nakşedilmesinde başta Osmanlı padişahları olmak üzere, hanım sultanlar, padişah kızları, sadrazamlar, paşalar, devlet erkânı ve imkânı olan herkesin katkısı olmuştu. İstanbul'u süslemede gayret gösteren Osmanlı kadınlarının çeşmelerini sizler için derledik.
Kitabelerin belli bir edebiyat dili vardır: Su yerine Farsça 'ab' kullanılır mesela. Sıcak su ab-ı germ, içene ferahlık veren su âb-ı canfeza, su sıkıntısı kıllet-i ma, susamış, susuz anlamında atşan kelimelerine sıkça rastlanır. Kaynak için ayn-ı ab, ayn-ı dilara, ayn-ı hayat, ayn-ı dilnişin, çeşme içinse cari eylemek, cari olma, cay-ı huşk, cay-ı Hürrem, çeşme-i ab-ı kevser kullanılır.
Şiirlerde çeşmenin güzelliğini belirtmek için 'Bir içim su olmak' deyiminin yanı sıra Türkçede su icra eylemek yani çeşme ve sebil gibi hayır işleri bina ettirmek, su gibi aziz olmak, su gibi ezber etmek, su gibi okumak, su gibi cari olmak, suyolu, su yolcusu tabirleri çok fazla yer alır. Su getirmek için dağları delen Ferhat'ın lakabı Kuhken'dir. Hükümdar Şeddad'ın yeryüzünde yaptırdığı cennetin adı İrem ya da bağ-ı İrem olarak kitabelerde geçer.
Çeşme kitabelerinde Hz. Muhammed (SAV), Hz. Hüseyin (RA), Hz. Hasan (RA) gibi mübarek zatların isimlerinin haricinde yaptıran kişinin ölen çocukları, annesi ve babasının isimlerinin geçmesi de sık karşılaşılan durum. Örnek olarak Üçüncü Murad'ın kızı Ayşe Sultan ölen kocası Kanijeli İbrahim'in, Birinci Abdülhamid'in eşlerinden Sineperver Valide Sultan ölen oğlunun, Zehra Hanım babası Muhtar Efendi ve kardeşi Celal Bey'in ruhuna yaptırılan çeşmelerden söz edilir.
İkinci Selim'in küçük kızı Şah Sultan'ın günümüze ulaşan ve bir kadın tarafından yaptırıldığı saptanan ilk çeşmedir. Çeşme, aynı gece vefat eden ikinci eşi Zal Mahmud Paşa ile birlikte yaptırdığı fakat paşanın ismiyle anılan Eyüp'teki Zal Mahmud Paşa Külliyesi'nin avlu kapısının bitişiğindedir. Mimar Sinan'ın eseri olan külliyenin yapım tarihine dair net bir bilgi olmamakla birlikte klasik tarzda inşa edilen çeşmenin her iki duvarında birer tas yuvası bulunur. Yapı kesme taştan ve dikdörtgen çerçeve içinde inşa edilmiştir.
Saray kadınların yaptırdığı çeşmeler arasında ikincisi Kanuni Sultan Süleyman ile Hürrem Sultan'ın kızları olan Mihrimah Sultan'ın yaptırdığı Edirnekapı'da kendi adını taşıyan çeşmedir. Mimar Sinan'ın eseri Mihrimah Sultan Cami yakınında bulunan çeşmenin tam yapılış tarihi belli değildir ancak şu an üzerinde bulunan kitabeden çeşmenin doğal afetlerden etkilendiği ve 1729-1730 arasında Cağalzade İbrahim Bey tarafından yeniden yaptırıldığı anlaşılır. Ayrıca sultanın Arafat Dağı'ndan Mekke'ye döşettiği suyolu da bulunur.
"Testimin kırıldığı bu yere öyle bir çeşme yapılsın ki, asırlar geçsin, ama çeşmenin suyu bitmesin, sanatı gözden düşmesin. Testisini kıran kızlar bir daha dolduramam diye gözyaşı dökmesin. Suyu bol aksın."
Birinci Mahmud'un annesi olan sultan, üç çeşme ile Alaca Minare Mescidi'ni yeniden yaptırır. 1732-1733'te Azapkapı Çeşme Meydanı'nda yaptırdığı kendi adına taşıyan çeşme ve sebilin ilginç bir de hikâyesi vardır:
Dördüncü Mehmed'in eşi Gülnuş Valide Sultan şehirde gezinti yaparken Saliha Sultan Sebil ve Çeşmesi'nin bulunduğu yerde olan küçük bir çeşmenin başında testisi kırıldığı için ağlayan bir kız çocuğu görür. Sultan kıza para vermek ister ancak küçük kız testisinin kırıldığına değil, su götürmeyi beceremediği için ağladığını söyler. Kızın cevabından etkilenen valide sultan kızı saraya alır, yetiştirir ve oğlu İkinci Mustafa ile evlendirir. Saliha Sultan, hamileliği sırasında başında ağladığı küçük çeşmenin yerine görkemli bir çeşme yaptırmayı arzu eder.