Arama
İstanbul'un gerdanındaki inciler: Kadın çeşmeleri
İstanbul, tarihi kayıtlarda dünyada en çok çeşmesi olan şehir olarak geçer. Suyun nakşedilmesinde başta Osmanlı padişahları olmak üzere, hanım sultanlar, padişah kızları, sadrazamlar, paşalar, devlet erkânı ve imkânı olan herkesin katkısı olmuştu. İstanbul'u süslemede gayret gösteren Osmanlı kadınlarının çeşmelerini sizler için derledik.
Su tesisleri konusunda imparatorluğun başkentinin merkez sayılması sebebiyle fetihten sonraki dönemde su ihtiyacını karşılayan pek çok çeşme inşa edilir. Yapımları 15'inci yüzyıldan sonra hızla artan çeşmeler 20'inci yüzyıla kadar simge haline gelerek şehrin boynuna takılan birer inci gibi dizilir. İçme suyu, temizlik, susuz mahallelerin ihtiyacını karşılama, ölen bir yakının ruhuna bağışlama gibi farklı sebeplerle yaptırılan çeşmeler bulundukları yer ve amaçlarına göre adlandırılır: Duvar çeşmesi, köşe çeşmesi, meydan çeşmesi, sebillerle birlikte tasarlanan çeşmeler, namazgâh çeşmesi, oda çeşmesi, sütun çeşmeler ve köşk/yalı gibi yapıların içine dekoratif amaçlı inşa edilenler.
İstanbul'un hemen her caddesinde, her köşe başında, her sokağın bitiminde karşımıza çıkan çeşmeler mimari düzenlemeleri, şebekeleri, taş süslemeleri, kitabelerindeki hat yazıları, kalem işi bezemeleri ile dikkat çekerken her yüzyıl kendi içinde biçim ve mimari farklılıklar gösterir. 15-16 ve 17'nci yüzyıllarda kemer içinde sade bir ayna taşı, kitabe, tekne sekileri ve su haznesinden oluşan yapılar, 18. yüzyılda yerini süslemeleriyle ön planda olan eserlere bırakır. Çeşitli dekoratif kemerlerin içine vazoda çiçekler, tabakta meyveler işlenerek, Barok üslubun izlerini taşıyan cephe tasarımları görülür.
Çeşme yaptırmak ise tamamıyla sosyal konum ve ekonomik güç ile ilintilidir. Bu yüzdendir ki padişahların, sadrazamların, paşaların, ağaların ve maddi durumu iyi olan halktan insanların isimleri mimari faaliyetlerde sıkça geçer. Bununla birlikte Osmanlı'dan kalma eserler arasında ya elinde bulundurduğu kudreti yaptırdığı eserle gösteren ya da hayırseverliği ön planda tutan kadınların bâniye olarak geçtiği çok sayıda çeşme bulunur. Bunlardan bazıları restore edilerek eski ihtişamını korusa da bazıları çeşitli sebeplerden ötürü günümüze ulaşamaz.
Prof. Dr. Hatice Aynur, Osmanlı kadınlarının su mimarisine kazandırdığı yapıtlar üzerine hazırladığı projede bâniyeleri üç kategoriye ayırıyor: Saray mensupları, yönetici ve ulemanın eşleri ile halktan olan kadınlar. Üç grubun yaptırdığı yapılar arasındaki farklılığı ise döneminin mimari esintileri ve yaptıranın ekonomik gücü belirliyor.
Özellikle oğlu tahta geçtikten sonra valide sultan olan kadınlar, dini içerikle birlikte güç ve zenginliklerini gösterme amaçlı çok süslü mimari eserler yaptırdılar. En fazla çeşme yaptıran validenin 13 eserle Üçüncü Mustafa'nın eşi ve Üçüncü Selim'in annesi Mihrişah Sultan, ikincisinin de 9 çeşme ile Sultan Abdülmecid'in annesi Bezmiâlem Valide Sultan olduğunu belirtiyor.