Arama
Tercihler arasındaki ikilem çıkmazı
Bir eşeğin tercih yapamaması üzerinde başladı tüm mesele. Masalın acı sonla bitmesiyle hepimizin sıklıkla yaşadığı bir durum ortaya çıktı. Kararsızlık. Eşit derecede iyi iki seçenek arasında kaldığımız zaman, birinin diğerinden daha iyi bir alternatif olacağı güne kadar bekleriz. Çünkü iki seçeneği de aynı oranda istediğimiz için hiçbirini seçemeyiz. Yani, "Kararsızlık, fırsatların en iyi hırsızıdır."
Buridan'dan yaklaşık 600 sene sonra çeşitli araştırmacı ve psikologlar da olaya ışık tutmaya girişir: 2000 yılında Sheena Iyengar ve Mark Lepper adlı iki profesör bir sosyal deney gerçekleştirdiler. Kaliforniya'da bir markette tadımlık stant açan ikili, bir yanda 24 çeşit reçel, diğer yanda ise yalnızca 6 adet reçel sundular. Sonuç olarak çoğunluğun 24 çeşit reçelin olduğu standa gittiği gözlemlendi. Ancak iş bununla kalmadı. 24 çeşit reçeli deneyenlerin yalnızca yüzde 3'ü reçel satın alırken, 6 çeşitlik standa gidenlerin yüzde 30'u reçel alışverişi yaptılar. Araştırmacılar benzer bir deneyi çikolata ve ev ödevleri ile de tekrar edince şu kanıya vardılar. Daha fazla seçenek insan motivasyonunu olumsuz etkiler.
Buridan'ın eşeği, bir felsefî kavramdır ve özgür irade var mıdır yok mudur sorununa eğilir. Yem ile su arasında kalan ve ikisini de aynı oranda arzulayan eşek tercih yapamaz, çünkü seçim yapacak baskın bir nedene sahip değildir. Buridan'a göre tercih yapabilmemiz için yalnızca istememiz yetmez, geçerli bir nedenimiz de olmalıdır.
Masal hayatta ilerlerken aklın baskın bir araç şeklinde kullanılmasını eleştirmek amacıyla ortaya çıkmıştı. Çünkü masaldaki sevimli eşeğin yaşadığı duruma benzer paradokslarda tutsak olanlar, bu aşırı akılcı kişilerdir. En kötüsü ise çoğu zaman aynı sonuca varırlar.
Diğer zamanlarda böyle davranmazlar, nihayet bir karara vardıkları için değil zaman ya da başka insanlar onlar adına bir seçim yaptığı için böyle davranırlar. Seçeneklerden biri saf dışı bırakarak yaparlar bunu. Grup olarak da davranışları karakteristiktir.
Buridan'ın eşeği gibi davranan insanlar, aynı derecede cazip gözüken seçenek arasında asla karar veremezler. Ama bir başkası bir seçim yapınca zıt yönde ilerlerler. Yani Buridan'ın eşeği gibi olan insanlar tabiatları gereği hareketsizdirler ve bahsettiğimiz grup durumları gibi durumlarda "insanlara işkence etmekte" iyidirler.
Bu tür insanların çevreleri onları hoş görmek dışında başka çare bulamazlar. Mümkün olduğunca az seçenek ve karar ile onlara giderler çünkü kararsız kişilerin ruhsal bir tıkanıklık veya akıl çöküşü yaşama tehlikeleri vardır. Ancak kararsızlar, çok gelişmiş bir analitik anlayışa sahiplerdir. Bundan dolayı da insanlar problemlerini konuşmak için soluğu kararsızların yanında alırlar. Dikkatli ve bütüncül değerlendirme özelliklerinden dolayı da kısa sürede problem çözümü başarılı olur.
Şirketler, bünyesinde çalıştırmak için kişi ararken belli durumlarda ne olabileceğine dair iyi bir fikri olabilecek türden kişileri ararlar. Aynı durum siyasetçiler için de geçerlidir. Bazıları gerçek durumu teşhis ederken iyidir ancak sonrasında karar verme ve o gerçekliği değiştirme vakti gelince donup kalırlar.