Arama
Utanma nedir?
Utanç, insan davranışlarını güçlü bir şekilde etkileyen duygusal bir durumdur. Gündelik yaşamımızda sıkça karşılaştığımız bu duygu, toplumun kabul ettiği normlara uymamıza yardımcı olur. Utanç, bazen olumsuz bir olayın sonucu olarak ortaya çıkabilir ve kişinin kendisini değersiz hissetmesine neden olabilir. Ancak bu duygu, ahlaki bir pusula olarak da işlev görebilir, bireyleri doğru yolda tutarak toplumsal uyumu destekler. Bu nedenle, utanç duygusu, insanların daha iyi bir toplum oluşturmak için gereken bir duygu durumudur. Utanma duygusunun nedenlerini ve hayatımıza etkisini sizler için araştırdık.
🔹 TDK'ye göre, arlanma, utanç, yüz (II), hayâ, hicap, teeddüp şeklinde tanımlanmıştır. Utanma; onur kırıcı, ahlaka uymayan veya uygunsuz algılanan bir davranış sergilemekten kaynaklanan mahcubiyet veya küçük düşme duygusudur. Sözlükte "utanma, çekinme" gibi anlamları olan haya kelimesi, ahlaki bir terim olarak "nefsin çirkin davranışlardan rahatsızlık duyarak onları terk etme" veya "kötü bir işin yapılmasından veya iyi bir işin terkedilmesinden dolayı insanın yüzünü kızartan sıkıntı" (bkz. İslam Ansiklopedisi) şeklinde farklı şekillerde açıklanmıştır.
🔹 Arapça'da "kınama, yergi; onur kırıcı tutum ve davranış" anlamlarına gelen "ar" kelimesi ise Türkçe'de genellikle hayânın eşanlamlısı olarak kullanılır."
🔹 Modernizmin etkisiyle, "utanma duygusu"nun özgürlük ve bireysellik adı altında azaldığına dair bir görüş ortaya atılmaktadır. Batı toplumlarında, utanma duygusunu korumaya çalışan kişilere çekingen veya kaçınan gözüyle bakılır, hatta bazen bu durum psikolojik bir rahatsızlık olarak ele alınabilir. Utanma duygusunu sürdürmeye çalışan kişilere "sosyal kaygı" tanısı konması eğilimi vardır. Utanma duygusunun değersizleştirilmesi, toplum sağlığı üzerinde kalıcı etkilere neden olabilir, özellikle utangaçlık ve çekingenlik gibi hastalık boyutunda olmayan durumlar göz önüne alındığında.1
Kur'an'ı Kerim'de utanma duygusu 3 farklı yerde geçer.
🔹 Bunlardan ilki Kasas Suresi'nde geçer; Hz. Şuayb'ın kızlarında birinin Hz. Musa ile konuşurken utanarak konuştuğudur. (28/25)
🔹 İkincisi, Ahzab Suresi'ndedir, şöyle buyrulur:
"Ey iman edenler! Size izin verilmedikçe Peygamberin evlerine girip de yemeğin hazırlanmasını beklemeyin; fakat yemeye çağırıldığınızda girin; yemeğinizi yiyince de hemen dağılın, söze dalıp oturmayın. Bu davranışınız peygamberi rahatsız ediyor, size söylemeye çekiniyor, oysa Allah hak olanı açıklamaktan çekinmez. Peygamber hanımlarından bir şey istediğinizde, onlar perde arkasında iken isteyin; bu sizin kalplerinizin de onların kalplerinin de temiz kalması için en uygunudur. Resûlullah'ı üzmeye hakkınız yoktur, kendisinden sonra ebedî olarak eşleriyle de evlenemezsiniz, sizin bunu yapmanız Allah katında büyük bir günahtır."
🔹 Diğer bir ayette, müşriklerin Kur'an'ı Kerim'de karınca, arı, sinek gibi küçük yaratıkların örnek olarak gösterilmesinin fesahatle bağdaşmadığı yolundaki iddialarına karşı, "Şüphesiz Allah -gerçeği açıklamak için- sivri sineği ve onun da ötesinde bir varlığı misal getirmekten hayâ duymaz" şeklinde cevap verilmektedir (Bkz. İ. Ansiklopedisi).
HAYATIMIZA YÖN VEREN 100 HADİS-İ ŞERİF
Hadisler bir fazla şekilde, utanma, haya ve bu manada kullanılan kelimeler geçer.
🔹 "Haya bütünüyle hayırdır" (Müslim).
"Haya sadece iyilik getirir" (Buhârî).
"Dört haslet peygamberlerin sünnetindendir: Haya, güzel koku sürünmek, misvak kullanmak ve evlenmek" (Tirmizî).
🔹 Hemen bütün ilgili kaynaklarda yer alan, "Haya imandandır" anlamındaki hadis (Buhârî) İslam toplumlarında bir özdeyiş haline gelmiştir. Bilhassa, "Her dinin bir ahlâkı vardır; İslâm'ın ahlâkı da hayâdır" (İbn Mâce),
🔹 İnsanlar genellikle utanç duyarlar çünkü toplumsal normlara uygun davranışlar sergilemek isterler. Utanma duygusu, sosyal ilişkileri düzenler ve insanları birbirleriyle uyumlu bir şekilde yaşamaya teşvik eder. Bu duygu, yanlış ya da ahlaki açıdan kabul edilemez davranışların sonucu olarak ortaya çıkabilir ve bireylere toplumsal kurallara uygun davranmalarını hatırlatabilir. Ayrıca utanma duygusu, insanların diğerlerinin takdirini ve onayını kazanma arzusuyla ilişkilendirilir.
🔹 Farklı utanç türlerinin farklı potansiyel kökenleri olabilir. Utanca neden olan faktörlerin bazıları geçici olabilirken, bazıları çocukluk çağına dayanabilir. Ayrıca, kişinin ruh sağlığına yönelik endişeler de kendine yönelik utanç duygularına yol açabilir.