Arama
Ansiklopedik risaleleriyle tanınan felsefe topluluğu: İhvan-ı Safa
İhvân-ı Safâ, 10. yüzyılda Abbasi Devleti'nin son dönemlerinde ortaya çıkmış, dini, felsefi ve siyasi çekişmelerin yaşandığı bir devirde çalışmalarını büyük bir gizlilik içinde sürdürmüştü. Buna karşın görüşleri ve kaleme aldıkları risaleler, daha o yüzyılda geniş bir coğrafyaya yayılmıştı. Kendilerini dini ve ahlaki kaygılarla ortaya çıkan bir topluluk olarak tanımlayan İhvân-ı Safâ topluluğu, bağnazlık, fikir ve mezhep çekişmelerini gidermeyi hedeflemişti.
İhvân-ı Safâ'nın kim tarafından, hangi dönemde, nasıl ve nerede ortaya çıktıkları, faaliyetlerinin ne zamana kadar sürdüğü tam olarak bilinmemektedir.
🔸 Bu topluluğun, o dönemdeki İslam toplumunun hangi kesiminden olduğuna ilişkin tartışmalar yüzyıllar boyunca sürmüştür.
🔸 Doğulu ve Batılı araştırmacılar uzun süre bu konuyla meşgul olmuşlar ancak bu konuya ilişkin hususlar netleştirilememiştir.
🔸 İhvân-ı Safâ topluluğu kendi yazdıkları risalelerde dahi topluluk mensuplarının isimlerini zikretmemiş, çalışmalarında gizliliği ilke edinmişlerdir.
🔸 Bilimsel problemleri tartışmak amacıyla belli zamanlarda toplantılar düzenleyen topluluk, kendilerinden olmayanların bu toplantılara katılmalarına izin vermemiştir.
🔸 Dolayısıyla gizli bir oluşum olduğu izlenimi oluşmakta; onların kimliklerine ve kaleme aldıkları ansiklopedik risale Resâʾilü İhvâni's-Safâ'nın yazarları hakkındaki bilgilere ulaşılamamaktadır.
Klasik kaynaklarda İhvân-ı Safâ'nın kurucularına ve Resâʾilü İhvâni's-Safâ'nın yazarlarına dair beş kişinin isimleri zikredilir.
🔸 Bu kişiler, Zeyd bin Rifâa, Ebû Süleyman Muhammed bin Ma'şer el-Büstî el-Makdisî (el-Mukaddesî), Ebü'l-Hasan Ali bin Hârûn ez-Zencânî, Ebû Ahmed el-Mihricânî ve Avfî'dir.
🔸 Zikredilen bu kişilerin geniş kültürlü âlimler olduğu ifade edilir; zira risalelerin farklı alanlara dair uzmanlıkla kaleme alınmış oluşu da bunun kanıtı niteliğindedir.
🔸 Resâʾilü İhvâni's-Safâ adlı risalelerde din, kozmoloji, metafizik, psikoloji, astronomi ve matematik gibi pek çok konu yer almış ve ansiklopedik bir mahiyette yazılmıştır.
🔸 Risaleleri konunun uzmanları kaleme almış; ancak bu içeriklere son şeklini el Makdisî vermiştir. Nitekim metinlerdeki üslup bütünlüğü de bunun göstergesidir.
İhvân-ı Safâ topluluğu, Basra şehrinde faaliyetlerine başlamış ve uzun bir süre de İslam dünyasının önemli bir kültür merkezi olan bu şehirde faaliyetlerini sürdürmüştür.
🔸 Öte yandan bazı kaynaklar İhvân-ı Safâ'nın Bağdat'ta da bir şubesi olduğunu belirtmiştir.
Topluluğun farklı şubeler oluşturup kurumlaşmaya çalıştığı kesin olmasa da ülkenin her yanında üyelerinin bulduğu bilinir.
🔸 İhvân-ı Safâ, dönemin yönetiminde hoşnutsuzluğun doğabileceği ve takip edilebilecekleri endişesiyle çalışmalarını gizlilik içinde sürdürmüştür.
🔸 Risalelerinde Ehl-i Beyt'in üstünlüğüne yaptıkları vurgu, kendi gruplarına dair "şîa, ehlü şîatinâ" gibi ifadeler kullanmaları, onların Şiî olduklarına dair kanaatleri destekler nitelikte görülmüştür.
🔸 Öte yandan risalelerde Şiîlik zaman zaman eleştirilmiş ve Şiîlerden bir kısım insanın bunun ne anlama geldiğini bilmeden mensup olduğu belirtilmiştir.
🔸 Bu minvalde Şiîliği bir geçim aracı olarak kullandıklarına, ilim ve Kur'an öğrenmeyi terk ettilklerine, kabir ziyaretine gereğinden fazla önem verdiklerine dikkat çekilmiştir.
🔸 Bu sebeple İhvân-ı Safâ'nın koyu bir Şiî grup olmalarını söylemek mümkün görülmediği gibi Şiîlikten etkilenmediklerini söylemek de imkân dâhilinde değildir.
Düşünce, din ve felsefe alanında fikirlerini kaleme alan İhvân-ı Safâ, geride Resâʾilü İhvâni's-Safâ adlı 52 risaleden oluşan bir eser bırakmıştır.
🔸 Bu risaleler, İslam düşün dünyasının 10. yüzyıldaki ahvalini yansıtması bakımından asırlar boyu büyük önem görmüştür.
🔸 İlmî ve felsefi düzeyi ansiklopedik bir yaklaşımla kaleme alındığı için İhvân-ı Safâ topluluğu modern araştırmacılar tarafından "İslam ansiklopedistleri" olarak anılmışlardır.
🔸 Topluluk, bu risalelerdeki düşüncelerini müstakil bir eserde özetlemiş; er-Risâletü'l-câmiʿa adlı bir risale daha kaleme alma ihtiyacı duymuştur.
Dini ve ahlaki kaygılarla ortaya çıkan bir topluluk olan İhvân-ı Safâ, bağnazlık, fikir ve mezhep çekişmelerini gidermeyi hedeflemiştir.
🔸 İhvân-ı Safâ, kardeşlik ve yardımlaşma duygusunu yerleştirmeyi, kendilerine göre yanlış bilgiler ve bâtıl düşüncelerle kirletilmiş olan dini, felsefe ile yeniden temizlemeyi amaçlamıştır.
🔸 Önyargılardan uzak bir yaklaşımla din, felsefe ve ilim ile ilgili erişebildikleri her tür bilgiyi bu minvalde kullanmıştır.
🔸 Düşüncelerine temel oluşturmada Kur'an-ı Kerim kadar Tevrat ve İncil'e de yer vermişlerdir.
🔸 Peygamber Efendimiz ve Hz. Ali'nin sözlerine; felsefi anlamda Sokrates, Platon ve Aristo'nun görüşlerine; geometride Pisagor ve Öklid'in tespitlerine ve coğrafyada Batlamyus'un çalışmalarına değinmişlerdir.
(x)🔍 Ekrem Demirli'nin İslam felsefesine dair yazılarını okumak için tıklayın.