Arama
Balkanlarda İslam nasıl yayıldı? Osmanlı'nın Rumeli'ye geçişi...
Osmanlı'nın Balkanlara geçişi, Bizans'ın iç karışıklıklar yaşadığı; Sırp İmparatorluğu'nun zayıfladığı, Macaristan ve Venedik'in yayılma politikası güttüğü bir döneme rastlar. İki büyük devletin yayılma politikası, hem siyasi ve askeri anlamda hem de Katolikliği temsil etmesi bakımından bölgeyi tehdit etmektedir. Osmanlı, bu devletlere karşı bölgede mücadele etmiş; Balkanlarda gerçekleştirdiği fetihlerin ardından iskân politikası ile bu coğrafyada hâkimiyetini sürdürmüştür. Osmanlı'nın Bizans'ın ardından gerçekleştirdiği adaletli idare biçimi, gayrimüslimlere sağladığı güvence, İslami anlamda gönül çelme politikası ve dini eğitim sağlayacak kurumları inşa etmesi, Balkanlarda İslam'ı yaygınlaştıran unsurlardır.
Halil İnalcık, Osmanlı fetihlerinin kılıçtan ziyade gönül çelme ismi verilen uzlaştırıcı bir politika ile gerçekleştirildiğini belirtmiştir.
💠
🔸 "İstimâlet" olarak adlandırılan gönül çelme politikası, Müslüman olmayan ahalinin çeşitli vaatlerle kazanılması sayesinde Osmanlı hâkimiyet sahasının genişletilmesidir.
🔸 Osmanlı idaresi yaptığı faaliyetlerle İslam'ın müsamaha politikası çerçevesinde gayrimüslimlere can ve mal güvenliği ile dinlerinde serbestlik tanınmış ve onları eski feodal bağlılıklarından kurtarmıştır.
🔸 Osmanlı idaresini kabul eden gayrimüslimlerin, askerlik hizmeti yerine "cizye" vergisini ödemeleri halinde hayatları, malları ve dinleri teminat altına alınmıştır.
🔸 Öyle ki Osmanlı hükümdarlarının verdiği ahitnamelerle bu hak ve özgürlükler konusunda güvence sağlanmıştır.
Osmanlı'nın Balkanlar'a yönelik siyasetinde gayrimüslimlere yönelik hak ve özgürlüklerin teminat altına alınması da etkili olmuştur.
💠
🔸 Fatih Sultan Mehmet'in Bosna Hersek'i fethinden sonraki ahitnamesinin günümüz Türkçesine aktarılmış hali şu şekildedir*:
"Bu padişah fermanı şöyledir:
Ben ki Sultan Mehmet Han'ım; sıradan ve seçkin bütün insanlar tarafından bilinsin ki, bu padişah buyruğunu ellerinde bulunduran Bosnalı (Fransisken) ruhbanlara büyük bir lütufta bulunarak şunları buyurdum:
Adı geçenlere ve kiliselerine hiç kimse engel olmayacak ve sıkıntı vermeyecektir ve onlar sakınmaksızın ülkemde yaşayacaklardır ve kaçıp gidenler bile güven içinde olacaklardır.
Gelip ülkemizde korkusuzca oturacaklar ve kiliselerine yerleşeceklerdir. Ne ben, ne vezirlerim, ne kullarım, ne uyruklarım, ne de ülkemin bütün halkından hiç kimse adı geçenlere –kendilerine ve canlarına ve mallarına ve kiliselerine ve dışarıdan ülkemize gelenlerine- dokunmayacak, saldırıp incitmeyecektir. Yeri, göğü yaratan Rızıklandırıcı adına ve Kur'an adına ve ulu Peygamberimiz adına ve yüz yirmi dört bin peygamber adına ve kuşandığım kılıç adına yemin ederim ki, bu kişiler emrime itaat ettikleri sürece, bu yazılanlara hiç kimse uymazlık etmeyecektir.
Böyle biline."
🔸 Görselde bulunan, Bosna Hersek'teki rahiplere özgürlük bahşeden bu ahitname, Fatih Sultan Mehmet tarafından 28 Mayıs 1463 tarihinde verilmiştir. Belgenin orijinal nüshası, 558 yıldır Bosna Hersek'in Fojnica şehrindeki manastırda muhafaza edilmektedir.
Balkanlarda Osmanlı hâkimiyetine sadakat ve fedakârlık gösteren milletlerin başında Boşnaklar gelir.
💠
🔸 Boşnaklar, Osmanlı'nın bir kalesi haline gelmişler; Bosna sancağından pek çok kişi devlet ricalinden olmuş, sadrazamlığa kadar yükselmişlerdir.
🔸 İsa Bey ve Gazi Hüsrev Bey, Saraybosna ve çevresinde İslam'ın yayılmasında rol oynayan eserler yaptırmıştır.
🔸 Balkanlarda İslam'ı kabul eden ve bu anlamda etkili olan ikinci millet ise Arnavutlar'dır.
🔸 İslam ile ilk temasları Osmanlı'dan önce ticari askeri ya da dini sebeplerle başlasa da bu bölgede İslam'ın yayılması Osmanlı döneminde gerçekleşmiştir.
🔸 Bölgedeki Hristiyan tebaanın varlığı ve idaresi muhafaza edilmiş; Bizans'ın keyfi idari ve vergilendirilmesi kaldırılarak adaletin hüküm sürdüğü bir yönetim düzeni kurulmuştur.
🔸 Osmanlı'nın dini inanç ve yaşayışa müdahale etmemesi, halkın da devleti kolayca kabullenmesini sağlamış ve İslam'a yönelik olumlu bir etki oluşturmuştur.
Balkanlarda İslam'ın yayılmasında etkili olan unsurlardan biri de Osmanlı'da din eğitiminin verilme biçimidir.
💠
🔸 Balkanlarda devlet idaresi altında düzenlenen İslam'a dair ilmi eğitimler, camilerde imamlar tarafından gerçekleştirilen vaazlar, mekteplerde ve medreselerde verilen din dersleri ile gerçekleştirilmiştir.
🔸 Camilerde cemaate günlük hayatta İslam'a dair pratik dini bilgiler verilmiştir.
🔸 Bir yüksekokul olarak faaliyet gösteren medreselerde ise dini eğitim, din âlimleri yetiştirmeye yöneliktir.
🔸 Bunun yanında İslami literatürün oluşmasında kurulan tekkeler ve klasik tasavvuf eserleri de etkili olmuştur.
🔸 Osmanlı döneminde eğitim kurumu olarak faaliyet gösteren tekke, medrese ve mekteplerin dağılımı şu şekildedir:
Bosna Hersek'te: 75 tekke, 76 medrese, 874 mektep, 2 daru'l-kurra, 2 rüşdiyye ve 6 kütüphane.
Arnavutluk'ta: 144 tekke, 28 medrese, 111 mektep.
Kosova'da: 24 tekke, 15 medrese, 26 mektep.
Makedonya'da: 77 tekke, 67 medrese, 132 mektep, 5 kütüphane, 4 daru'l-kurra.
Sırbistan'da: 80 tekke, 68 medrese, 121 mektep, 4 daru'l-kurra.
🔍 Kaynak: Rumeli Araştırmaları Dergisi
Osmanlı'nın himayesinde bulunan Balkan topraklarında pek çok medrese inşa edilmiş; bu medreselerde tanınmış âlimler ders vermişlerdir.
💠
🔸 Balkanlarda kurulan bu ilmi eğitim kurumları, bölgede İslami düşüncenin oluşmasını ve gelişmesini sağlamıştır.
🔸 Söz konusu medreseler, kendi klasik yöntemleriyle Osmanlı tarzı eğitim vermişlerdir.
🔸 Osmanlı zamanında İslami literatür, tefsir, hadis, kelâm, fıkıh, usul, tasavvuf, tabakat, edebiyat (Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler), Arapça dil bilgisi, coğrafya, zooloji, matematik, mantık ilimleri ve seyahatnamelerden oluşmuştur.
🔸 Medreselerde okutulan dersler ve faydalanılan eserler şu şekildedir:
Tefsir: Kadı Beyzavi'nin Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vil'i, Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ı" ve Süyûtî'nin Tefsiru'l-Celâleyn'i.
Kelam: el-Îcî'nin Şerh-i Mevâkıf'i ile Kadı Beyzavi'nin Tevâli'u'l- Envâr'ı.
Mantık: Porphyrios'un İsagoci'si, Kadı Siraceddin Mahmud el-Urmevî'nin Şerhu Metali'i ve Molla Fenarî'nin Fenârî'si.
Fıkıh: Merginânî'nin el-Hidâye'si, İbn Abidin'in Reddü'l-Muhtâr ale'd-Dürri'l-Muhtâr'ı ve Halebî'nin Mültekâ'sı.
Hadis: Buhârî'nin el-Câmiu's-Sahîh'i, Hüseyin b. Mesud el-Begavî'nin Mesâbihu's-Sünne veya "Mişkât" da denen Mişkâtü'l-Mesâbih'i ile Kadı İyâz'ın Kitabu'ş-Şifa's